Kościół św. Anny

Województwo
MAŁOPOLSKIE
Powiat
Kraków
Gmina
Kraków
Miejscowość
Kraków
Metropolia
Krakowska
Diecezja
Krakowska
Parafia
Św. Anny
Kościół
Św. Anny
Tagi
architektura barokowa Fontana Baltazar Tylman z Gameren
Identyfikator
DZIELO/23593
Kategoria
kościół
Ilość
1
Czas powstania
1689-1703
Autor noty katalogowej
Józef Skrabski
Uznanie autorstwa 4.0

Dzieje zabytku

Najstarsza wzmianka o kościele pochodzi 1363 roku. W dniu 27 września król Kazimierz Wielki skierował do papieża Urbana V prośbę o udzielenie odpustu dla wiernych nawiedzających kościół św. Anny w Krakowie w rocznicę jego poświęcenia. Kolejna informacja o kościele św. Anny pochodzi z 1381 roku i dotyczy zapisu na rzecz kościoła Sulisława z Nawoja i Novogiusa, właścicieli Grodźca. Była to budowla murowana i posiadała wieżę. Kościół ten spłonął w 1407 roku podczas zamieszek antyżydowskich (wokół pierwszego kościoła św. Anny rozciągała się dzielnica żydowska). Odbudowano go z inicjatywy Władysława Jagiełły. W 1418 roku król przekazał prawo patronatu doktorom i magistrom Collegium Maius. W 1428 roku świątynię powiększono dzięki rozbudowie dotychczas ciasnego prezbiterium. W chwili śmierci Jana z Kęt (1473) kościół był budowlą orientowaną, jednonawową, z obszernym prostokątnym prezbiterium. Do prezbiterium od północy przylegała zakrystia, do korpusu dostawione były kruchta i kaplica. Od południa i zachodu znajdowały się drzwi. W aktach wizytacji z 1599 roku wspomniana jest dzwonnica i trzy dzwony oraz dziesięć ołtarzy we wnętrzu. Najstarsze wzmianki o ołtarzu głównym pochodzą z 1506 roku. Jego fundatorem był proboszcz Bartłomiej z Sneyna. Przed 1450 rokiem ufundowano ołtarz św. św. Piotra i Pawła. Drugi ołtarz św. św. Jana Chrzciciela i Jana Ewangelisty wymieniono pierwszy raz w dokumencie z 1471 roku. W swojej kronice Jan Długosz wymienił dwa kolejne ołtarze, przy prezbiterium (bez podania wezwania) i św. Walentego, do którego prawo patronatu należało do rodziny Morsztynów. Ołtarz Bożego Ciała erygował biskup Jan Rzeszowski w 1485 roku. Ołtarz św. Donata, uposażony przez egzekutorów testamentu Macieja z Kobylina w 1492, znajdował się zapewne na chórze muzycznym. W kruchcie mieszczącej się przy kościele urządzona była kaplica z ołtarzem św. Mikołaja, który uposażył kupiec i mieszczanin Mikołaj Zarogowski.
W 1473 roku pochowano tam Jana z Kęt, duchownego i profesora Uniwersytetu, beatyfikowanego w 1680 roku i kanonizowanego w 1767 roku. Rangę świątyni podniosła utworzona w 1535 roku przez biskupa Piotra Tomickiego kapituła kolegiacka. W związku z beatyfikacją Jana Kantego władze uczelni postanowiły wybudować nową świątynię, choć decyzję tę poprzedziła burzliwa dyskusja między zwolennikami restauracji starego kościoła, w której znajdowały się szczątki zasłużonych rektorów i dobroczyńców a zwolennikami wzniesienia nowej budowli. W 1689 roku rozebrano średniowieczną świątynię i w tym samym roku, 22 maja, biskup Jan Małachowski położył kamień węgielny pod budowę nowego kościoła. Jego fundament położono w 1692 roku. Projekt wykonał holenderski architekt Tylman z Gameren (1632-1706). Na stanowisko dyrektora budowy senat uczelni powołał 1 grudnia 1693 księdza Sebastiana Piskorskiego, który już wcześniej zasłynął jako znawca teorii architektury, projektant eremu bł. Salomei w Grodzisku koło Skały i nadzorca przebudowy kościoła w Żębocinie. Piskorski w źródłach był określany jako "Do wybornych Struktur Praktyk i mądry Architekt". Miał on decydujący wpływ na formy architektoniczne i wystrój wnętrza (zwłaszcza mauzoleum Jana Kantego), dobór artystów i rzemieślników oraz program ikonograficzny. Pracami budowlanymi na miejscu kierował zatrudniony przez Piskorskiego osiadły w Krakowie włoski budowniczy Franciszek Solari (zm. po 1702), który dostarczał rysunki techniczne, w tym kopuły. Początkowo świątynia miała być wzorowana na kościele paryskiej Sorbony (J. Lemercier) i San Carlo ai Catinari w Rzymie, ostatecznie Tylman dostosował się do poleceń zleceniodawców i układ przestrzenny zaprojektował na wzór rzymskiego kościoła San Andrea della Valle. Pracami ze strony Akademii Krakowskiej kierował profesor tej uczelni ksiądz Sebastian Piskorski, który był autorem bogatego programu ikonograficznego, symbolicznego i treściowego wnętrza. W 1695 roku kościół był gotów w stanie surowym. Dekorację wnętrza wykonał w latach 1695-1703 warsztat kierowany przez Baltazara Fontanę, włoskiego rzeźbiarza wyszkolonego w Rzymie w kręgu Gian Lorenza Berniniego i jego uczniów. Współpracowali z nim jego brat Francesco oraz inni artyści angażowani przez Piskorskiego – malarze Innocente i Carlo Monti, Karol Dankwart i Paolo Pagani. W latach 1691-1701 ułożono marmurową posadzkę zamówioną w Dębniku koło Krzeszowic w kamieniołomach należących do karmelitów bosych z Czernej. W 1701 roku Baltazar Fontana wykonał figury św. Floriana i św. Kazimierza na fasadzie kościoła. Pozostałą część dekoracji fasady, figury św. Bernarda i św. Jana Kantego wykonał dopiero w 1703 roku, po powrocie z Moraw, gdzie schronił przed wojskami szwedzkimi okupującymi Kraków.
W 1719 roku remontowano fasadę kościoła. W latach 1719-1720 kamieniarz Szymon Liskowicz ułożył posadzkę, być może pod chórem; wówczas osadzono również istniejące do dzisiaj kropielnice. W latach 1723-1726 przebudowano chór i wstawiono organy wykonane przez organmistrza Szymona Sadkowskiego z Chęcin; dekorację ornamentalną prospektu wykonał Antoni Frączkiewicz, a malarską Jan Olbrychowicz. Około 1734 rokupowstały szafy w skarbcu kościelnym. Około 1778 roku wzniesiono nowe hełmy wież zaprojektowane przez księdza Sebastiana Sierakowskiego. Gruntowną restaurację kościoła przeprowadzono w latach 1882-1887 oraz w 1904 roku. W latach 1906-1907 naprawiono dach i restaurowano kopułę pod kierunkiem Sławomira Odrzywolskiego. W latach 1919-1924 odnowiono fasadę pod nadzorem architekta Józefa Pokutyńskiego. W latach sześćdziesiątych odczyszczano stiuki – tymi pracami kierował Eugeniusz Czuchorski.


Opis

Kościół jest murowany z cegły, z użyciem ciosu kamiennego w partii cokołu i jako okładziny, tynkowany, z kryptami odpowiadającymi rzutowi. Założony jest na rzucie krzyża łacińskiego, z czteroprzęsłową nawą ujętą kaplicami, trójprzęsłowym prezbiterium zamknięty prosto, półtoraprzęsłowymi ramionami nawy poprzecznej, wysuniętymi poza korpus, zamknięte prosto i z kopułą na skrzyżowaniu naw. Przęsło fasady jest ujęte dwiema lokalnościami i dwiema wysuniętymi poza obręb korpusu wieżami z okrągłymi klatkami schodowymi z drewnianymi kręconymi schodami prowadzącymi do pomieszczeń nad lokalnościami. Do prezbiterium przylegają od południowego wschodu zakrystia, od północnego zachodu skarbiec, z składzikami na piętrze.
Nawa jest artykułowa za pomocą pilastrów kompozytowych, zdwojonych w prezbiterium, transepcie i nawie głównej, zwielokrotniony w krzyżu kościoła, dźwigających wydatne belkowanie. Ściany kaplic są artykułowane za pomocą płytkich, opilastrowanych arkad; mury tarczowe kaplic wydzielone za pomocą gzymsu przełamującego się w narożnikach. Nawa i prezbiterium są sklepione kolebkami na gurtach z lunetami, transept sklepieniem kolebkowym na gurtach, kaplice pseudokopułami na pendentywach (w kaplicy Matki Boskiej i św. Katarzyny kopuły na rzucie elipsy z latarniami), zakrystia i skarbiec sklepieniem krzyżowo-kolebkowo, a przedsionki – nieckowym z lustrem. Okna nawy głównej i prezbiterium w profilowanych obramieniach, prostokątne, zamknięte łukiem segmentowym, okna kaplic są półkoliste. Bęben kopuły rozczłonkowany parami pilastrów kompozytowych, a między nimi rozlokowane naprzemian półkoliście zamknięte nisze i prostokątne okna. Do kościoła prowadzą drzwi wejściowe i para drzwi bocznych, z prezbiterium drzwi wejściowe do skarbca i zakrystii, z zakrystii na dziedziniec przy kościele.
Fasada poprzedzona schodami, dwukondygnacyjna, dwuwieżowa, w dolnej kondygnacji siedmioosiowa, w górnej trójosiowa z dwiema wyodrębnionymi wieżami. Dolna kondygnacja rozczłonkowana zwojonymi pilastrami i parami kolumn flankujących oś środkową, o kapitelach kompozytowych, podtrzymujących wyłamujące się nad nimi belkowanie z wydatnym gzymsem i attyką, ponad belkowaniem w osi środkowej przerwany przyczółek. Górną kondygnację ujmują pary pilastrów ze stojącymi na ich tle wazonami, dźwigające wyłamujące się nad nimi belkowanie, w części środkowej zwieńczone przyczółkiem, w wieżach – miedzianymi hełmami.
W części środkowej dolnej kondygnacji znajduje się zamknięta półkoliście wnęka z portalem, ujętym ukośnie dostawionymi pilastrami z konsolami podtrzymującymi naczółki i z tablicą z wklęsłymi bokami, zwieńczoną gzymsem w kształcie łuku nadwieszonego; ponad tablicą znajduje się półkoliste okno. Nad drzwiami bocznymi płaskorzeźbione postacie klęczących aniołów i kwadratowe okna, w wieżach wnęki z figurami św. Bernarda (po lewej) i św. Jana Kantego (po prawej). W części środkowej drugiej kondygnacji umieszczone jest prostokątne okno zamknięte łukiem segmentowym i zwieńczone przerwanym przyczółkiem. W polach bocznych nisze z figurami św. Kazimierza (po lewej) i św. Floriana (po prawej). Ściany boczne wzmocnione szkarpami, podzielone lizenami i pilastrami toskańskimi w dolnej kondygnacji prezbiterium oraz południowo wschodniej i północno zachodniej ścianie transeptu. Prezbiterium i ramiona transeptu zamknięte trójkątnymi szczytami z owalnymi oknami. Tambur kopuły rozczłonkowany lizenami, z oknami zamkniętymi łukami segmentowymi, w profilowanych obramieniach; ośmiopolową kopułę krytą blachą wieńczy latarnia opięta półkolumnami, pomiędzy którymi znajdują się wąskie okna zamknięte półkoliście. Nawę, prezbiterium i transept nakrywa dach siodłowy, nad pozostałymi pomieszczeniami dachy siodłowe, z wyjątkiem środkowych kaplic, w których kopułki wtopione zostały w dach i zwieńczone latarniami.

Zarys problematyki artystycznej

Kościół św. Anny w Krakowie należy do najwybitniejszych dzieł barokowych nie tylko w Polsce, ale i w całej Europy. Jego budowa była związana z beatyfikacją św. Jana Kantego w 1680 roku. Wówczas władze Uniwersytetu Krakowskiego, do którego należała świątynia, postanowiły wznieść nowy kościół. Prace nad jego budową powierzono księdzu Sebastianowi Piskorskiemu, obeznanemu w architekturze Rzymu i aktualnych kierunkach artystycznych. Wykonanie projektu zlecono Tylmanowi z Gameren. Architekt przedstawił projekt kościoła na rzucie zbliżonym do wydłużonego krzyża greckiego z kopułą, inspirowany innymi znanymi świątyniami uniwersyteckimi w Paryżu (Jacques Lemersier) i Salzburgu (Fischer von Erlach) oraz rzymskim kościołem Barnabitów – San Carlo ai Catinari (1617-1638), autorstwa Rosato Rosatiego i Giovanniego Battisty Sorii. Władze uczelni odrzuciły pierwszy projekt nakazując wykonanie drugiego, wzorowanego na innej rzymskiej świątyni – San Andrea della Valle. Tylman z Gameren wykonał taki projekt, który przeznaczono do realizacji. Architektura kościoła realizuje więc rzymski model świątyni o szerokiej nawie, ujętej kaplicami, z nawą poprzeczną, kopułą i prezbiterium ujętym aneksami, model upowszechniony w włoskiej i europejskiej architekturze przez pierwszą świątynie jezuitów – kościół Il Gesù w Rzymie. Tylman wzbogacił bryłę kościoła dwiema wieżami, rozwiązaniem stosowanym bardzo rzadko w architekturze rzymskiej. Szczegółowe badania architektoniczne wykazały, iż architekt dokonał w planie różnorodnych korekt perspektywicznych związanych z topografią miejsca tuż przy nieistniejących już dzisiaj murach miejskich i przy wąskiej ulicy św. Anny. Kopułę usytuował na linii ulicy Karmelickiej, a rozczłonkowanie fasady z nagromadzeniem pilastrów i kolumn przeprowadził z uwzględnieniem widoku od strony ulicy św. Anny. Linearny typ artykulacji, tak charakterystyczny dla Tylmana, jest pokłosiem jego edukacji w Holandii, w takich ośrodkach jak Amsterdam i Lejda, gdzie w dobie baroku dominował nurt klasycyzujący, operujący prostymi formami, linearnymi podziałami i oszczędnym detalem architektonicznym (dzieła Jacoba van Campena). Dopiero dekoracja sztukatorska i malarska powstała bez udziału architekta, dzięki zaangażowaniu warsztatu Baltazara Fontany nadała w zasadzie oszczędnej architekturze prawdziwie barokowego charakteru o rzymskim rodowodzie. Dekoracja sztukatorska kościoła św. Anny jest zależna od dzieł jednego z najwybitniejszych twórców doby baroku – Gian Lorenzo Berniniego i swoją klasą artystyczną wykracza nie tylko poza skalę Krakowa, ale i regionu. Decydującą rolę odegrał ksiądz Sebastian Piskorski, który był autorem programu ideowego. Odpowiedzialny był również za dobór artystów. Ich sposób pracy był jednak tradycyjny, a podział obowiązków ściśle przestrzegany. Zgodnie z siedemnastowieczną praktyką artyści różnych rzemiosł uzupełniali swoje dzieła, przez co wnętrze kościoła wydaje być jednolite, łączące w jedno, homogeniczne dzieło architekturę, rzeźbę i malarstwo. Należy również nadmienić, że wieże otrzymały obecne hełmy po 1776 roku. Ich projektantem był ksiądz Sebastian Sierakowski.


Stan zachowania / Prace konserwatorskie

dobry

Streszczenie

Kościół św. Anny powstał w miejscu gotyckiej świątyni, wzmiankowanej już w 1363 roku. W związku z beatyfikacją Jana Kantego w 1680 roku, profesora Uniwersytetu Krakowskiego, do którego należała świątynia, podjęto decyzję o budowie nowego kościoła. Prace powierzono księdzu Sebastianowi Piskorskiemu. Projekt budowli wykonał architekt Tylman van Gameren. Pracami budowlanymi kierował Franciszek Solari i ukończono je w 1695 roku. Wówczas prace nad dekoracją rzeźbiarską rozpoczął warsztat kierowany przez Baltazara Fontanę, artystę wykształconego w Rzymie i czynnego również na Morawach. W skład zespołu odpowiedzialnego za prace wchodzili malarze Karol Dankwart, Innocente i Carlo Monti oraz Paolo Pagani. Równolegle angażowano innych artystów: kamieniarza Jana Liskowicza i malarza Jerzego Eleutera Szymonowica-Siemiginowskiego.
Kościół, wzorowany na rzymskiej świątyni San Andrea della Valle należy do najwybitniejszych dzieł Tylmana z Gameren, architekta wykształconego w Holandii, reprezentanta nurtu klasycyzującego w architekturze doby baroku. Dekoracja wnętrza autorstwa Baltazara Fontany jest z kolei przykładem recepcji dzieł rzymskich, w tym Gian Lorenza Berniniego. Świątynia z jej dekoracją jest dziełem jednolitym, łączącym w jedną, homogeniczną całość architekturę, rzeźbę i malarstwo.

Bibliografia

"Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. 4: Miasto Kraków, cz. 2: Kościoły i klasztory śródmieścia, z. 1", Warszawa 1971
Mossakowski Stanisław, "Tylman z Gameren. Architekt polskiego baroku", Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1973
Mossakowski Stanisław, "Tylman z Gameren (1632-1706). Twórczość architektoniczna w Polsce", Warszawa-Monachium-Berlin 2012

Inne dzieła z tego roku

Jak cytować?

Józef Skrabski, "Kościół św. Anny", [w:] "Sakralne Dziedzictwo Małopolski", 2024, źródło:  https://sdm.upjp2.edu.pl/dziela/kosciol-sw-anny

Uwaga. Używamy ciasteczek. Korzystanie ze strony sdm.upjp2.edu.pl oznacza, że zgadzasz się na ich używanie. Więcej informacji znajdziesz w zakładce Polityka prywatności