Kościół św. Mikołaja

Dzieje zabytku

Parafia w Gorenicach istniała już w latach trzydziestych XIV wieku, a pierwszy kościół pod wezwaniem św. Mikołaja został odnotowany przez Jana Długosza w „Liber beneficiorum” w 1470 roku. Jego istnienie poświadczają również wizytacje biskupie z lat 1598, 1602 i 1611. Była to najprawdopodobniej jednonawowa budowla drewniana o wnętrzu przekrytym malowanym stropem z dostawioną od północy drewnianą zakrystią, osobną, wolnostojącą dzwonnicą oraz wieżą na sygnaturkę umieszczoną na kalenicy kościoła. Świątynia ta wyposażona była w trzy ołtarze, z których ołtarz główny był murowany. Na ścianie tęczowej znajdowała się rzeźba Chrystusa Ukrzyżowanego. Drewniana budowla około połowy XVII wieku uległa zniszczeniu, prawdopodobnie wskutek starości. Wznoszenie nowego, murowanego kościoła około 1645 roku rozpoczął Aleksander ze Słupowa Szembek burgrabia zamku krakowskiego. Po jego śmierci prace kontynuował jego syn Karol Szembek, również burgrabia krakowski, który zdołał doprowadzić mury do wysokości okien. Prace przy budowie gorenickiej świątyni ukończyła dopiero około 1673 roku wdowa po Szembeku, Krystyna Dembian (Dembińska), która korzystała z pomocy swojego trzeciego męża Macieja Aleksandra z Tarnowa Tarnowskiego, łowczego łęczyckiego i starosty siewierskiego. Konsekracji kościoła w „pierwszą niedzielę po św. Michale Archaniele” dokonał biskup laodycejski i sufragan krakowski Mikołaj Oborski (1611-1689). Jak informuje marmurowa tablica pamiątkowa wmurowana w zachodnią ścianę świątyni, pod chórem muzycznym wzniesiona wtedy budowla nie była trwała i wymagała naprawy. Zagrożony katastrofą budowlaną, kościół został częściowo rozebrany i odbudowany w latach 1726-1731. Dokonał tego syn Macieja i Krystyny Michał Stanisław Tarnowski wraz ze swoją żoną Różą z Rylska Ściborówną. Ich staraniem wzniesiono na nowo fasadę jak i mury boczne świątyni. Para ufundowała również nową posadzkę oraz wyposażenie świątyni: ołtarze, naczynia i szaty liturgiczne.

Opis

Kościół parafialny pw. św. Mikołaja w Gorenicach to niewielkich rozmiarów orientowana, murowana z cegły i tynkowana budowla na rzucie prostokąta z węższym i nieco niższym prezbiterium, zamkniętym półokrągłą apsydą. Od północy do prezbiterium przylega zakrystia, założona na planie prostokąta. Nad zakrystią znajduje się skarbczyk. Od południa do nawy przylega prostokątna kruchta. Dwuprzęsłowa nawa nakryta jest dachem dwuspadowym z ośmioboczną wieżyczką na sygnaturkę z glorietą zwieńczoną krzyżem. Prezbiterium jednoprzęsłowe nakrywa dach trójpołaciowy, zakrystię dach dwuspadowy. Pokrycie dachowe jest w całości blaszane. Kościół wzniesiono na niewielkim cokole. Artykulację ścian nawy i prezbiterium przeprowadzono przy pomocy monumentalnych, toskańskich pilastrów umieszczonych na wydatnych cokołach. Elewacje korpusu nawowego wieńczy gzyms kordonowy. Prezbiterium zwieńczone gzymsem profilowanym, poniżej którego znajduje się dekoracja w formie wałka. Fasada kościoła, trójosiowa i jednokondygnacyjna, rozczłonkowana jest monumentalnymi, toskańskimi pilastrami w wielkim porządku. Wieńczy ją trójkątna ściana szczytowa. W dwóch trzecich wysokości umieszczono daszek kapnikowy. Na osi głównej elewacji znajduje się prostokątny portal w formie półkolistej arkady zwieńczonej przerwanym, trójkątnym przyczółkiem. Odrzwia portalu dekorowane są pseudokanelowaniem wykonanym w technice płaskiego reliefu. Lico łuku wypełnia geometryczna plecionka, w zworniku znajduje się liść akantu. Przyłucza wypełnia ornament kwiatowy. Wewnątrz przyczółka na niewielkiej konsoli umieszczono kamienny, płaskorzeźbiony kartusz z herbami Rola i Ostoja. Nad portalem znajduje się współczesny, dwuspadowy daszek, powyżej którego rozglifione okno, prostokątne, zamknięte łukiem odcinkowym. W osiach bocznych fasady znajdują się prostokątne nisze z pełnoplastycznymi rzeźbami św. Antoniego i św. Mikołaja. Kruchtę południową ujmują dwa pilastry wspierające przerwany gzyms, zwieńczony trójkątnym przyczółkiem. Na osi znajduje się prostokątne wejście zamknięte łukiem odcinkowym; w ścianie zachodniej prostokątne okno. Okna w nawie i prezbiterium prostokątne, zamknięte łukiem odcinkowym. W zakrystii i w pomieszczeniu nad zakrystią okna w ścianie wschodniej. Korpus kościoła jednonawowy i dwuprzęsłowy nakryty jest sklepieniem kolebkowym z lunetami, na gurtach. Prezbiterium od nawy oddziela półokrągły łuk tęczowy wsparty na pełnym belkowaniu. W narożach nawy głównej przerwane pilastry. Nad apsydą znajduje się koncha, w zakrystii sklepienie kolebkowo-krzyżowe, w pomieszczeniu nad zakrystią kolebkowe z lunetami. Kruchta nakryta sufitem. Drzwi główne na osi kościoła, drewniane, zamknięte łukiem półokrągłym. W pierwszym przęśle drzwi do kruchty w niszy prostokątnej, zamkniętej łukiem odcinkowym. W ścianie prezbiterium drzwi do zakrystii prostokątne, w kamiennym portalu z uszakami, zwieńczonym silnie wysuniętym profilowanym gzymsem. W drugim przęśle chór muzyczny, drewniany, z balustradą. Balustrada rozczłonkowana pilastrami, na wyłamanym cokole, zakończona pulpitem. W narożniku południowo-zachodnim korpusu schody drewniane, załamujące się, prowadzące na chór. Posadzka z płyt wykonanych w technice lastrico, niejednorodna, marmurowa. Plac przykościelny otoczony niewysokim, kamiennym murem. W jego południowo-zachodniej części znajduje się wolnostojąca dzwonnica, murowana z cegły, tynkowana na planie kwadratu. W każdej ścianie okna prostokątne, zamknięte łukiem odcinkowym. Dzwonnica z dachem czterospadowym, krytym blachą. Na cmentarzu dwa nagrobki z początku XX wieku.

Zarys problematyki artystycznej

Kościół gorenicki stanowi charakterystyczny przykład wczesnobarokowego budownictwa sakralnego z zachowanym cennym detalem kamieniarskim i wystrojem barokowo-rokokowym. Budowla stanowi przykład kontynuacji tradycji warsztatowych muratorów, rodzimych budowniczych cechowych oraz prezentuje skromne cechy stylowe typowe dla wiejskich obiektów sakralnych drugiej połowy XVII wieku.

Stan zachowania / Prace konserwatorskie

Dobry.

Streszczenie

Parafia w Gorenicach istniała już w latach trzydziestych XIV wieku. O pierwszym kościele pw. św. Mikołaja wspominał Jan Długosz w „Liber beneficiorum” w 1470 roku oraz wizytacje biskupie z lat 1598, 1602 i 1611. Budowla ta uległa zniszczeniu około połowy XVII wieku, wobec czego około 1645 roku rozpoczęto wznoszenie nowego murowanego kościoła z fundacji burgrabiego zamku krakowskiego Aleksandra ze Słupowa Szembeka. Po jego śmierci prace kontynuował jego syn Karol Szembek, który zdołał doprowadzić mury do wysokości okien. Prace przy budowie gorenickiej świątyni w około 1673 roku ukończyła wdowa po Karolu Szembeku Krystyna Dembian (Dembińska) przy pomocy swojego trzeciego męża Macieja Aleksandra z Tarnowa Tarnowskiego. Konsekracji kościoła dokonał biskup Mikołaj Oborski (1611-1689). Na początku XVIII wieku budowla wymagała naprawy. W 1731 roku staraniem Michała Stanisława Tarnowskego i jego żony Róży z Rylska Ściborówy wzniesiono na nowo mury świątyni, wymieniono posadzkę oraz ufundowano nowe wyposażenie świątyni: ołtarze, naczynia i szaty liturgiczne. Kościół gorenicki stanowi charakterystyczny przykład wczesnobarokowego budownictwa sakralnego z zachowanym cennym detalem kamieniarskim i wystrojem barokowo-rokokowym. Prezentuje skromne cechy stylowe typowe dla wiejskich budowli sakralnych drugiej połowy XVII wieku.

Bibliografia