Kościół św. Jana Chrzciciela i Matki Boskiej Szkaplerznej w Krzesławicach

Dzieje zabytku

Wzmianki źródłowe o pierwszej świątyni i parafii w Jaworniku pochodzą z 1305 roku. Informacje o nich pojawiły się również w spisie świętopietrza i Liber Beneficiorum Jana Długosza.
Kolejny kościół w Jaworniku budowano od 1633 roku najpewniej z fundacji ówczesnego właściciela wsi, Hieronima Przyłęckiego. Jego małżonka, Anna z Mireckich, ufundowała ołtarz główny do tej świątyni. Pierwotnie kościół nosił wezwanie Znalezienia i Podwyższenia Krzyża Świętego. Był konsekrowany przez biskupa Mikołaja Oborskiego w 1647 roku. Do świątyni dobudowano zakrystię w 1648 roku, powstałą z fundacji Marcina Linka, z budulca podarowanego przez ówczesnego kolatora świątyni, Mikołaja Korycińskiego. W 1671 roku, staraniem ówczesnego proboszcza, Józefa Krzeczowskiego, w kościele zamontowano drewniany strop.
Remont kościoła przeprowadzono już w 1743 roku z inicjatywy rodziny Waksmanów, ówczesnych właścicieli wsi. Objął on również budowę wieży. Po raz kolejny świątynię odnowiono w 1794 roku. Następne zmiany miały miejsce w XIX wieku, bowiem w 1811 roku przebudowano południową kruchtę, a w 1848 roku zakrystię. W 1867 roku ponownie remontowano świątynię. Wówczas odeskowano strop i wzmocniono konstrukcję wieży. Następnie w 1876 roku wymieniono szalunek ścian i gonty.

W latach 1913-1916 świątynia została znacznie przebudowana. Rozebrano wówczas drewnianą wieżę. Przedłużono drewnianą nawę o część murowaną z kamienia i wybudowano kamienną wieżę. W tej postaci świątynia dotrwała do lat osiemdziesiątych XX wieku.

Kiedy powzięto zamysł budowy nowego kościoła w Jaworniku, postanowiono wykonać transfer drewnianej budowli na inną parcele w tej samej miejscowości. W 1982 roku wykonano demontaż wyposażenia świątyni i rozpoczęto prace rozbiórkowe budowli. Podczas nich odkryto znaczne zniszczenia części świątyni. Na domiar złego, w trakcie prac rozpętała się groźna burza, która dokonała wielu zniszczeń i zawalenia części konstrukcji. W sierpniu 1982 roku zakończono rozbiórkę. W tym czasie zmieniona została koncepcja transferu i zadecydowano o przeniesieniu świątyni z Jawornika do Krakowa - Krzesławic, na parcelę sąsiadującą z Dworem Matejki. W akcji tej wielką inicjatywą wykazał się ks. Jan Hyc, proboszcz parafii w Nowej Hucie-Pleszowie. Kościół z Jawornika postanowiono po przeniesieniu włączyć do tej parafii oraz przywrócić do kultu, jako świątynię pomocniczą wobec pleszowskiej.

W drugiej połowie 1982 roku przewieziono do Krzesławic elementy rozebranej świątyni. W kolejnym roku przygotowano plac budowy i fundamenty. Następnie, w 1984 roku, odbudowano świątynię przy zachowaniu jak największej ilości pierwotnego budulca. Podczas prac wybrane elementy zostały wymienione na nowe, zaś niektóre części konstrukcyjne musiano odtworzyć. W całości rekonstruowana była więźba dachowa, zakrystia i babiniec. Dachy pokryto gontem. W 1985 roku wzniesiono nową wieżę-dzwonnicę, której rekonstrukcję wykonano w oparciu o archiwalne fotografie dawnej i przygotowany model, a do której dobudowano przedsionek. Ponadto oszalowano ściany zewnątrz i wykonano prace blacharskie. W kolejnych latach trwały prace wykończeniowe, to jest położono posadzkę, wybudowano chór muzyczny oraz wykonano nowe instalacje. Zamontowano we wnętrzu elementy dawnego i rekonstruowanego wyposażenia.
Do 1997 roku trwały prace konserwatorskie we wnętrzu świątyni, mianowicie w 1986 roku przeprowadzono konserwację XVII-wiecznej polichromii, w 1988 - ambony, w 1990 - ołtarzy bocznych, a w latach 1996-1997 - ołtarza głównego. Świątynia otrzymała nowe wezwanie - św. Jana Chrzciciela i Matki Boskiej Szkaplerznej.

W ostatnich latach prowadzono w kościele prace konserwatorskie z inicjatywy proboszcza Stanisława Kosteckiego. W 2021 roku wymieniono gonty, a w 2023 roku szalowanie zewnętrznych ścian kościoła, a w latach 2023-2024 szalowanie i części konstrukcyjne wieży.

Opis

Kościół drewniany o konstrukcji zrębowej, elewacje jednolite, szalowane deskami z listwowaniem, podwaliny zasłonięte poziomymi listwami okapowymi. Wieża o konstrukcji słupowej, szalowana deskami. Dachy siodłowe, o więźbie storczykowej, pokryte gontem. Budynek na podmurowaniu w postaci ław z betonu i kamienia.

Kościół jednonawowy, z wąskim i długim prezbiterium zakończonym trójbocznie, nawa szersza od prezbiterium, krótka, na rzucie prostokąta. Do zachodniej ściany prezbiterium przylega piętrowa zakrystia na planie prostokąta. Do korpusu od wschodu przylega kruchta na rzucie zbliżonym do kwadratu. Przy południowej ścianie nawy wieża na planie kwadratu z przedsionkiem.

Elewacja frontowa jednoosiowa. Na osi przedsionek z wejściem. Korpus wieży o pochyłych ścianach, zwężających się ku górze, zwieńczonych izbicą, pod którą wydatny okap. Nad przedsionkiem, w wieży otwór okienny w formie leżącego prostokąta. Na zachodniej i wschodniej ścianie wieży w partii pierwszej kondygnacji otwory okienne w formie stojącego prostokąta, nakryte daszkami okapowymi. W partii izbicy, na czterech ścianach po dwa otwory dzwonne w formie stojącego prostokąta zamkniętego łukiem półkolistym. Ściany kościoła, zakrystii i kruchty szalowane deskami z listwowaniem. Okna w formie stojącego prostokąta, dwa na wschodniej ścianie prezbiterium i jedno na zachodniej; w zachodniej ścianie nawy jedno analogiczne okno. Na zamknięciu prezbiterium duże okno w formie wydłużonego prostokąta. W zakrystii, na zachodniej ścianie trzy okienka w formie stojącego prostokąta, dwa w pierwszej i jedno w drugiej kondygnacji. W kruchcie wschodniej, na trzech ścianach okna w formie stojącego prostokąta. Otwory drzwiowe o prostokątnym wykroju, w przedsionku zamknięte drzwiami deskowo-spągowymi dwuskrzydłowymi, w kruchcie wschodniej i w zakrystii płycinowymi jednoskrzydłowymi.

Dach wyniosły, wspólny dla nawy i prezbiterium, kryty gontem. W połowie długości dachu nad prezbiterium wbudowana baniasta wieżyczka na sygnaturkę, pokryta blachą, zakończona krzyżem. Zakrystia nakryta dachem jednospadowym; nad wejściem do niej osobny daszek jednospadowy, oba kryte gontem. Kruchta wschodnia z dachem czterospadowym, gontowym, zwieńczonym blaszanym hełmem baniastym z krzyżem. Hełm wieży baniasty z latarnią zakończoną krzyżem, pokryty blachą.

Wnętrze nawy i prezbiterium nakryte drewnianymi stropami. W prezbiterium na ścianach odsłonięta polichromia, ściany nawy szalowane deskami. Pomiędzy nawą a prezbiterium prostokątny otwór tęczowy. Parapet chóru muzycznego w południowej części nawy, nadwieszony, wsparty na dwóch wspornikach. Nawa otwarta do wieży prostokątnym otworem, zamkniętym trójbocznie. Posadzka z płytek ceramicznych.

Zarys problematyki artystycznej

Świątynia z Jawornika reprezentuje tradycyjny typ drewnianej, wiejskiej świątyni. Podczas rozbiórki kościoła do transferu poczyniono odkrycia dotyczące prawdopodobnych kilku faz jej rozbudowy. Najpewniej pierwotna świątynia miała układ salowy i obejmowała przestrzeń obecnego, wydłużonego prezbiterium. Świadczy o tym fakt odkrycia w tej części najstarszych obramień okiennych i drzwiowych. Ponadto wyłącznie w tej przestrzeni zachowała się XVII-wieczna polichromia. Wieżyczka na sygnaturkę umieszczona jest w połowie długości obecnego prezbiterium, a więc dawnego salowego kościółka. Badacze zwrócili również uwagę na zachwiane proporcje długiego prezbiterium wobec krótkiego, późniejszego korpusu nawowego. Pod szalunkiem ścian zewnętrznych odkryto też ślady po stacjach Drogi Krzyżowej, z których zachowały się fragmenty inskrypcji. To może wskazywać na znajdujące się niegdyś naokoło prezbiterium soboty, które je osłaniały.Druga faza rozbudowy kościoła objęła właśnie dobudowę szerszej nawy, tworząc dwuczłonowy, ale nieproporcjonalny układ świątyni. Kolejnym etapem było dobudowanie do korpusu nawowego wieży w XVIII wieku. Ostatnia faza przeobrażeń świątyni miała miejsce początkiem XX wieku, kiedy zdemontowano drewnianą wieżę i w jej miejsce wybudowano murowaną część nawy i wieżę.
Po transferze świątyni z Jawornika do Krakowa-Krzesławic przywrócono jej wygląd sprzed ostatniej fazy przebudowy.

Literatura

Tadeusz Śledzikowski, Kościół parafialny pw. Znalezienia i Podwyższenia Krzyża Świętego, 2014, [w:] https://zabytek.pl/pl/obiekty/krakow-kosciol-pomocniczy-pw-sw-jana-chrzciciela-i-matki-boski [dostęp: 12.02.2025]

Marek H. Grabski, Karta ewidencyjna zabytków architektury i budownictwa: Kościół pomocniczy p.w. św. Jana Chrzciciela, Kraków – Krzesławice, 2000, [w:] https://zabytek.pl/pl/obiekty/krakow-kosciol-pomocniczy-pw-sw-jana-chrzciciela-i-matki-boski/dokumenty/PL.1.9.ZIPOZ.NID_N_12_EN.515770/1
[dostęp: 12.02.2025]

Antoni Łapajerski, Kościół w Krzesławicach przeniesiony z Jawornika, cz. 1-3, 2022 [w:] https://nowahutamniejznana.pl/kościoły-drewniane [dostęp: 12.02.2025]

Streszczenie

Kościół w Jaworniku budowano od 1633 roku najpewniej z fundacji ówczesnego właściciela wsi, Hieronima Przyłęckiego. Pierwotnie nosił wezwanie Znalezienia i Podwyższenia Krzyża Świętego. Był konsekrowany przez biskupa Mikołaja Oborskiego w 1647 roku. Do świątyni dobudowano zakrystię w 1648 roku, zaś w 1743 roku drewnianą wieżę.
W latach 1913-1916 świątynia została znacznie przebudowana. Rozebrano wówczas drewnianą wieżę. Przedłużono drewnianą nawę o część murowaną z kamienia i wybudowano kamienną wieżę.
Kiedy powzięto zamysł budowy nowego kościoła w Jaworniku, postanowiono wykonać transfer drewnianej budowli. Zadecydowano o przeniesieniu świątyni z Jawornika do Krakowa - Krzesławic, na parcelę sąsiadującą z Dworem Matejki. W akcji tej wielką inicjatywą wykazał się ks. Jan Hyc, proboszcz parafii w Nowej Hucie-Pleszowie. Kościół z Jawornika pod nowym wezwaniem - św. Jana Chrzciciela i Matki Boskiej Szkaplerznej - postanowiono włączyć do tej parafii oraz przywrócić do kultu, jako świątynię pomocniczą.

Bibliografia