Kościół Matki Boskiej Szkaplerznej

Województwo
MAŁOPOLSKIE
Powiat
oświęcimski
Gmina
Osiek
Miejscowość
Głębowice
Metropolia
Krakowska
Diecezja
Bielsko-Żywiecka
Dekanat
Osiek
Parafia
Matki Boskiej Szkaplerznej
Tagi
architektura drewniana kościół drewniany
Identyfikator
DZIELO/13323
Kategoria
kościół
Ilość
1
Czas powstania
1518 rok
Fundator
Gierałtowscy herbu Orla II (Sasowskie)
Miejsce (państwo, miasto, region geograficzny)
Małopolska
Technika i materiał
drewno modrzewiowe i jodłowe, cegła i kamień
Autor noty katalogowej
ks. Szymon Tracz
Uznanie autorstwa-Użycie niekomercyjne 4.0

Dzieje zabytku

Parafia była wzmiankowana po raz pierwszy w spisie świętopietrza z lat 1325-1327. Kościół został wzniesiony po wezwaniem św. Marii Magdaleny w 1518 roku. Z tego roku zachowała się nawa, za czym może przemawiać data "1518" odkryta na belce w czasie remontu w 1782 roku. Od lat 1527-1528 do około 1629 roku świątynia znajdowała się w rękach kalwinów za sprawą Macieja Gierałtowskiego, a później Jakuba Gierałtowskiego (zm. 1564), herbu Orla II (inaczej Sasowskie), sędziego księstwa zatorskiego i oświęcimskiego, budowniczego pałacu głębowickiego. Jego płytę nagrobną z przedstawieniem rycerza w renesansowej zbroi Tytus Dunin umieścił w 1854 roku w murze bramki ogrodzenia kościoła. Mocno zniszczona i zaniedbana świątynia zapewne stała się na powrót katolicką przed 1629 rokiem. Z tego roku pochodzi bowiem konsekrowany 27 października przez sufragana krakowskiego biskupa Tomasza Oborskiego portatyl umieszczony w ołtarzu bocznym Biczowania, z którego do naszych czasów zachował się tylko obraz Biczowania Pana Jezusa z początku XVII wieku, wiszący w kościele. Być może po tej dacie wzniesiono murowaną zakrystię. Ponownej konsekracji kościoła dokonał 16 marca 1659 roku sufragan krakowski biskup Mikołaj Oborski, wyznaczając rocznicę poświęcenia kościoła na niedzielę przypadającą w kalendarzu liturgicznym po św. Franciszku z Asyżu, wspominanym 4 października. Ważnym wydarzeniem w dziejach kościoła była w 1654 roku zaprowadzenie Bractwa Szkaplerza Świętego, zatwierdzonego przez biskupa krakowskiego Piotra Gębickiego (1642-1657). Bractwo uposażył ówczesny właściciel Głębowic Jan Pisarzowski herbu Starykoń (zm. 1652) – sędzia ziemski księstwa zatorskiego i oświęcimskiego. Fundator jeszcze za życia przeznaczył na ten cel fundusze zabezpieczone na dochodach płynących z Nidka, Hecznarowic, Graboszyc, Grodźca i samych Głębowic. W 1782 roku dokonano generalnego remontu świątyni zarządzonego przez dziedziczkę dóbr głębowickich Apolonię z Wilkońskich Pisarzewską, żonę Adama Pisarzewskiego, chorążego krakowskiego. Wówczas przebudowano wzniesioną w 1518 roku na tzw. słup wieżę kościelną, wzmacniając ją przez obudowanie nową konstrukcją o prawie pionowych ścianach. Wtedy też zapewne zastąpiono ostrosłupowy hełm z iglicą widoczną do dziś płaską kopułą zwieńczoną ostrosłupem z krzyżem. Równocześnie na dachu kościoła zamontowano nową barokową sygnaturkę. Wnętrze świątyni zostało wzbogacone o zmodernizowany chór muzyczny oraz o dziewięciogłosowe organy. Przerobiono także kamienną barokową chrzcielnicę z 1658 roku. Odnowiony kościół 29 lipca 1784 roku ponownie konsekrował koadiutor płocki biskup Krzysztof Hilary Szembek (zm. 1797), zmieniając wezwanie ze św. Marii Magdaleny na NMP z Góry Karmel. Ten fakt upamiętnia tablica umieszczona za ołtarzem obok wejścia do zakrystii. Wnętrze kościoła było wyłożone kwadratowymi płytami kamiennymi. Znajdowało się w nim pięć ołtarzy – główny Matki Boskiej Szkaplerznej, i cztery boczne – św. Barbary, św. Antoniego z Padwy, św. Anny oraz Biczowania Pana Jezusa. Ołtarz główny konsekrował biskup Mikołaj Oborski 16 marca 1659 roku, dedykując go NMP z Góry Karmel. W 1931 roku w miejscu starego wzniesiono nowe murowane prezbiterium, nakryte sklepieniem kolebkowym wspartym na gurtach. Prezbiterium od południa poprzez dwie arkady połączono z wzniesioną w 1861 roku kaplicą Duninów, a od północy wybudowaną w tym samym roku drugą bliźniaczą kaplicą. Kaplica Duninów musiała zastąpić wcześniejszą, niewielką drewnianą kaplicę boczną, w której znajdowały się dwa ołtarze. Jeden z nich poświęcony był św. Barbarze. Z tego ołtarza zawierającego portatyl konsekrowany przez biskupa Mikołaja Oborskiego w 1659 roku przetrwał jej wizerunek z drugiej połowy XVII wieku. Drugi, mniejszy ołtarz, rzeźbiony i srebrzony był dedykowany św. Antoniemu z Padwy. W 1924 roku od strony południowej dobudowano drewnianą kruchtę osłaniającą boczne wejście do kościoła. Z kolei w 1931 roku wymieniono deski stropu przykrywającego nawę i malarz Adam Giebułtowski wykonał nową polichromię przedstawiającą Koronację NMP, odsłoniętą i zrekonstruowaną w 2017 roku. Kolejnej modernizacji wnętrza dokonano zgodnie z postanowieniami reformy Soboru Watykańskiego II w latach 1967-1968, kiedy zniesiono ołtarze boczne w nawie oraz dziewięćdziesiątych XX wieku, gdy na nowo zaaranżowano przestrzeń prezbiterium. W 2017 roku zrekonstruowano belkę tęczową na podstawie zachowanego jej fragmentu z datą 1782 oraz podjęto prace przy otoczeniu kościoła.

Opis

Kościół, otoczony starodrzewiem, położony jest na niewielkim wzniesieniu ponad stawami w centrum wsi. Jest to budowla drewniano-murowana, orientowana. Nawa została wzniesiona w 1518 roku na zrąb na rzucie zbliżonym do kwadratu, nakryta płaskim stropem. Od zachodu do nawy przylega wzniesiona w tym samym roku wieża o konstrukcji słupowej, pierwotnie kwadratowa o pochyłych ścianach, w 1782 roku poszerzona przez obudowanie drugą konstrukcją, prawie pionową. Wieża, w całości szalowana, poprzedzona niewielką kruchtą, w połowie wysokości jest opasana daszkiem pulpitowym. Jej hełm posiada kształt kopuły zwieńczonej ostrosłupem. Od południa do nawy przylega drewniana kruchta z 1924 roku, a od wschodu murowane prezbiterium z 1931 roku. Prezbiterium otwiera się podwójnymi arkadami na dwie kaplice boczne - wzniesioną od południa w 1861 roku z kryptą grobową Duninów oraz kaplicę przylegającą od północy zbudowaną w 1931 roku. Jego przestrzeń nakryto sklepieniem kolebkowym na gurtach, zaś dwuprzęsłowe kaplice sklepieniem krzyżowym. Za prezbiterium wznosi się murowana, piętrowa zakrystia z XVII wieku przykryta sklepieniem nieckowym z lunetami i małym zwierciadłem, zdobionym monogramem maryjnym. Jednokalenicowy dach nawy i prezbiterium pokryty jest dachówką. Nad końcu dachu nawy od wschodu nadwieszono wieżyczkę na sygnaturkę z latarnią i cebulastą banią, zwieńczoną krzyżem. Zakrystia nakryta została namiotowym dachem polskim, także pokrytym dachówką. Na zewnętrznych ścianach części murowanej umieszczono kilka epitafiów przeniesionych z wnętrza kościoła. Wewnątrz prezbiterium na ścianie wschodniej, nad wejściem do zakrystii, zawieszono manierystyczny, dwukondygnacyjny ołtarz główny z XVII wieku z uszakami zdobionymi herbami Starykoń i Jelita. Przy ścianie północnej, w miejscu połączenia nawy drewnianej z murowanym prezbiterium, usytuowano w 1931 roku ambonę oraz kamienną chrzcielnicę z 1658 roku. Belkę tęczową zdobi osiemnastowieczna grupa Ukrzyżowania. W kaplicach bocznych ustawiono dwa neobarokowe ołtarze boczne.

Zarys problematyki artystycznej

Powstały w 1518 roku drewniany kościół o konstrukcji zrębowej wpisywał się w tradycję świątyń drewnianych wznoszonych na pograniczu śląsko-małopolskim, stanowiąc kontynuację sprawdzonych rozwiązań techniczno-konstrukcyjnych i estetycznych kościoła gotyckiego w drugiej połowie XVI wieku. Późniejsze przekształcenia murowanej siedemnastowiecznej zakrystii, a zwłaszcza zakrojone na szeroką skale prace remontowe, zarządzone przez dziedziczkę dóbr głębowickich Apolonię z Wilkońskich Pisarzewską, żonę Adama Pisarzewskiego, chorążego krakowskiego, zatraciły jego pierwotną estetykę. Przebudowana wieża kościoła jest bardzo zbliżona do podobnej realizacji mającej miejsce w sąsiedniej Polance Wielkiej. Z kolei rozbudowa w XIX i XX wieku części wschodniej kościoła miała na celu nie tylko poszerzenie przestrzeni użytkowej ale też chodziło o stopniową wymianę budulca, co miało miejsce także w innych przypadkach na terenie Małopolski, np. w Modlnicy, Luszowicach, Rajbrocie, Bączalu Dolnym, Woźnikach, Jaworniku. Szczęśliwie w trakcie przekształceń zachowano oryginalny układ storczykowy więźby dachowej, pamiętającej pierwotne założenie. Storczyki (pionowe elementy więzara storczykowego, podwieszone do krokwi za pomocą zastrzałów i jętek) spełniają rolę "wieszarów" przenoszących obciążenie stropów na krokwie i ich podpory. Poszczególne więzary usztywniają na wzdłużnej nadwieszone płatwie, wzmacniane zastrzałami w formie tzw. krzyża św. Andrzeja. W tego rodzaju więźbie dachowej ważną rolę odgrywały zamocowania krokwi do tramów i zrębu zaczepami. Dzięki tym rozwiązaniom dachy były mocne i stabilne, nie ulegały wyboczeniom, będąc równocześnie odporne na uderzenia wiatru i nawałnic.

Stan zachowania / Prace konserwatorskie

Stan dobry. Prace konserwatorskie przeprowadzono w latach 1967-1969. Następne od 2015 roku prowadzi Monika Domańska-Tomczyk.

Literatura

Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. 1, Województwo krakowskie, red. J. Szablowski, Warszawa 1953, s. 462;
T. Chrzanowski, M. Kornecki, Sztuka Ziemi Krakowskiej, Kraków 1982, s. 578-585,
R. Brykowski, M. Kornecki, Drewniane kościoły w Małopolsce Południowej, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź 1984, s. 71;
M. Kornecki, Kościoły drewniane w Małopolsce, Kraków 1999, s. 286;
Zabytki sztuki w Polsce. Małopolska, red. S. Brzezicki, J. Wolańska, Warszawa 2016, s. 384.

Streszczenie

Kościół w Głębowicach został wzniesiony po wezwaniem św. Marii Magdaleny w 1518 roku. Z tego roku zachowała się drewniana nawa. Od lat 1527-1528 do około 1629 roku świątynia znajdowała się w rękach kalwinów. Mocno zniszczona i zaniedbana świątynia zapewne stała się na powrót katolicką przed 1629 rokiem. W 1782 roku dokonano generalnego remontu świątyni zarządzonego przez dziedziczkę dóbr głębowickich Apolonię z Wilkońskich Pisarzewską, żonę Adama Pisarzewskiego, chorążego krakowskiego. Z kolei rozbudowa w XIX i XX wieku części wschodniej kościoła miała na celu nie tylko poszerzenie przestrzeni użytkowej ale też chodziło o stopniową wymianę budulca. Świątynia posiada bogate wyposażenie z XVII-XVIII wieku.

ŹRÓDŁA ARCHIWALNE

AKKM, AV 35, k. 405 (720)-409 (724)
Luźne dokumenty w Archiwum Parafialnym w Głębowicach z XVIII-XX w.

Jak cytować?

ks. Szymon Tracz, "Kościół Matki Boskiej Szkaplerznej", [w:] "Sakralne Dziedzictwo Małopolski", 2024, źródło:  https://sdm.upjp2.edu.pl/dziela/kosciol-matki-boskiej-szkaplerznej

Uwaga. Używamy ciasteczek. Korzystanie ze strony sdm.upjp2.edu.pl oznacza, że zgadzasz się na ich używanie. Więcej informacji znajdziesz w zakładce Polityka prywatności