Kościół Narodzenia Najświętszej Marii Panny

Dzieje zabytku

Kościół, jako drugi w tym miejscu, wzniesiono około 1500 roku. Został opisany w wizytacjach lat 1607-1608 jako drewniany, nakryty gontem, z dzwonnicą i wieżyczką na sygnaturkę. Ściany, stropy, chór oraz ambona były polichromowane, znajdowały się w nim trzy ołtarze. W XVII wieku dostawiono wieżę. W latach 1727-1728 kościół został odnowiony, na chórze znajdowały się organy, na wieży dwa dzwony. W 1737 roku wykonano nową polichromię wnętrza, a w drugiej połowie XVIII wieku wzniesiono barokowy szczyt nad kruchtą południową i baniasty hełm nad bramką ogrodzenia oraz późnobarokowe ołtarze. W XVIII wieku dostawiono kruchtę boczną. W 1866 (1886?) roku dobudowano kaplicę boczną, a w 1877 roku przeprowadzono gruntowny remont wnętrza, w czasie którego spłaszczono sklepienie pozorne, zmieniono kształt okien, wzniesiono neogotycką wieżyczkę na sygnaturkę, wykonano polichromię wnętrza w tym samym stylu. W 1890 roku wyremontowano wieżę. Wbudowano neobarokową belkę tęczową, odnowiono ołtarze. W 1931 odkryto deski z pozostałościami gotyckiej dekoracji patronowej, które przeniesiono na strop babińca, z jednej wykonano nową belkę tęczową. Nawiązującą do stylu Młodej Polski nową polichromię wnętrza wykonał artysta Władysław Cichoń. Wokół kościoła wybudowano soboty. Po powodzi w 1934 roku, aby ratować kościół rozebrano podłogi, umocniono fundamenty oraz impregnowano całą budowlę.

Opis

Kościół drewniany, orientowany, składający się z babińca, nawy głównej z przylegającą do niej od północy kaplicą boczną i kruchtą od południa oraz prezbiterium z zakrystią od północy. Prezbiterium i nawa w konstrukcji zrębowej, wieża, soboty i kruchta w słupowej. Kościół jednonawowy, nawa prawie kwadratowa, prezbiterium prostokątne, zamknięte prosto, oddzielone ścianą tęczową. Otwór tęczowy zamknięty łukiem dwuramiennym z biegnącą w poprzek grubą belką. Ściany gładkie, pokryte dekoracją malarską imitującą poziomo ułożone belki z uszczelniającymi je kiczkami, scenami figuralnymi, zacheuszkami i pasami ornamentalnymi. W nawie od zachodu chór muzyczny wsparty na dwóch, profilowanych słupach, z parapetem wybrzuszonym pośrodku; z dekoracją malarską o motywach geometryczno-roślinnych. Nawa i prezbiterium naryte pozornym sklepieniem z pułapami lekko zaokrąglonymi po bokach. Na całości przekrycia dekoracja malarska. W prezbiterium są to postacie aniołów wśród stylizowanych kwiatów na stropie adorujących monogram maryjny, nawę dekorują motywy roślinne. Anioły zdobią również sklepienie kaplicy. Strop babińca oraz fragmenty prezbiterium pokrywa oryginalna dekoracja patronowa złożona z motywów geometrycznych oraz figuralnych. W nawie głównej trzy okna, w prezbiterium i babińcu po dwa – od południa, kolejne do zakrystii; zamknięte łukiem dwuspadowym. Główne wejście od zachodu, drugie przez kruchtę od południa, trzecie do zakrystii. Portal południowy ostrołukowy, dekorowany ornamentem sznurowym, portal do zakrystii zamknięty łukiem w ośli grzbiet. Od zachodu kwadratowa wieża o pochyłych ścianach, z nadwieszoną izbicą, zwieńczona czteropołaciowym, ostrosłupowym hełmem gontowym. Izbica wieży oszalowana dookoła deskami zakończonymi u dołu ozdobnie wyrzynaną koronką. Od południa i wschodu soboty, czyli rodzaj podcieni, w pozostałych miejscach gontowy kołnierz. Ściany świątyni oraz kaplicy są od zewnątrz szalowane deskami, wieża oraz przedsionek obite są gontem. Dachy i zadaszenia sobot pokryte gontem, kopuła kaplicy oraz wieżyczka na sygnaturkę pokryta blachą.

Zarys problematyki artystycznej

Kościół w Harklowej, pod względem konstrukcyjnym, obok świątyń w Dębnie, Grywałdzie i Łopusznej zalicza się do grupy średniowiecznych kościołów typu podhalańskiego, wyodrębnionej z małopolskiej odmiany regionalnej. W ich cechach można dostrzec połączenia elementów architektury śląskiej i małopolskiej. Za cechy śląskie należy uznać proste zamknięcie prezbiterium, więźbę o konstrukcji krokwiowo-jętkowej oraz niewielkie rozmiary. Cechy małopolskie ujawniają się w systemie zaskrzynieniowym, który rzutuje na kształt jednokalenicowego dachu oraz starannym opracowaniu ścian wewnątrz i na zewnątrz. Zastosowano w nim system więźbowo-zaskrzyniowy, z zaskrzynieniami zasłoniętymi przedłużoną połacią dachu głównego. Bryła z początku była prosta, dopiero później dobudowano zakrystię, boczną kaplicę i soboty. Gotycką surowość wzbogacono o barokowy, falisty szczycik kruchty z wnęką mieszczącą figurę Matki Boskiej, neogotyckie ostrołukowe okna i wieżyczkę na sygnaturkę, w końcu o dwudziestowieczne soboty.
Na uwagę zasługuje strop babińca, którego późnogotycka polichromia powstała w czasie budowy kościoła w końcu XV lub na początku XVI wieku. Deski pochodzą z pierwotnego stropu nawy, po przebudowie kościoła w 1877 roku stanowiły podłogę strychu, a w latach 1931-1934 umieszczono je na obecnym miejscu. Deski oraz zakrywające szpary między nimi listwy zostały ozdobione malarską dekoracja patronową, czyli wykonaną przy pomocy dziurkowanych we wzory szablonów, przez które przeprószano pigment, który osadzał się na drewnie tworząc wzór. Każda deska oraz listwa jest zdobiona innym motywem skomponowanym z kształtów geometrycznych, scen figuralnych, dekoracji floralnych oraz zwierzęcych. Można dostrzec zwrócone do siebie gołębie, rozety, palmenty, jelenie i orszak myśliwski, czy też plecionki. Nawiązują one do dekoracji tkanin w regionie. Tło stanowił kolor biały lub naturalne drewno, a dekoracje wykonano czarnym oraz w odcieniach zielonego, czerwonego, brązowego, niebieskiego i żółtego. Prócz babińca, fragmenty podobnej dekoracji zachowały się za ołtarzami głównym i bocznymi i w prezbiterium. Co ciekawe, te same szablony wykorzystano przy dekoracji nieodległych kościołów w Dębnie i Łopusznej.
Przykrywająca kaplicę niska, spłaszczona kopuła z latarnią nawiązuje do tradycji kopułowych kaplic grobowych, powszechnych w XVI i XVII wieku, dla których pierwowzór stanowiła kaplica Zygmuntowska.
Z czasów budowy zachowały się dwa gotyckie portale: w kruchcie południowej oraz w wejściu do zakrystii o wykroju ostrołukowym dekorowane ornamentem sznurowym. W ołtarz główny wprawione zostały średniowieczne obrazy pochodzące z pierwotnego, gotyckiego tryptyku. Warta uwagi jest również chrzcielnica kamienna z 1731 roku.

Stan zachowania / Prace konserwatorskie

W latach 1727-1728 kościół został odnowiony. W 1877 roku przeprowadzono gruntowny remont wnętrza, w czasie którego spłaszczono sklepienie pozorne, zmieniono kształt okien, wzniesiono neogotycką wieżyczkę na sygnaturkę oraz wykonano polichromię wnętrza w tym samym stylu. W 1890 roku wyremontowano wieżę. Po powodzi w 1934 roku, aby ratować kościół rozebrano podłogi, umocniono fundamenty oraz impregnowano całą budowlę.

Streszczenie

Kościół, jako drugi w tym miejscu, wzniesiono około 1500 roku. W XVII wieku dostawiono wieżę, a w XVIII wieku kruchtę boczną. W drugiej połowie wzniesiono barokowy szczyt nad kruchtą południową oraz późnobarokowe ołtarze. W 1866 (1886?) roku dobudowano kaplicę boczną, a w 1877 roku przeprowadzono gruntowny remont wnętrza. Kościół w Harklowej, pod względem konstrukcyjnym, obok świątyń w Dębnie, Grywałdzie i Łopusznej zalicza się do grupy średniowiecznych kościołów typu podhalańskiego, wyodrębnionej z małopolskiej odmiany regionalnej. Na uwagę zasługuje wspomniany strop babińca, którego późnogotycka polichromia powstała w czasie budowy kościoła w końcu XV lub na początku XVI wieku i co ciekawe, te same szablony wykorzystano przy dekoracji nieodległych kościołów w Dębnie i Łopusznej. Z czasów budowy zachowały się dwa gotyckie portale: w kruchcie południowej oraz w wejściu do zakrystii, a w ołtarz główny wprawione zostały średniowieczne obrazy pochodzące z pierwotnego, gotyckiego tryptyku. Warta uwagi jest również chrzcielnica kamienna z 1731 roku. Przykrywająca kaplicę niska, spłaszczona kopuła z latarnią nawiązuje do tradycji kopułowych kaplic grobowych, powszechnych w XVI i XVII wieku, dla których wzór stanowiła wawelska kaplica Jagiellonów.

Bibliografia