Harklowa

Opis topograficzny

Harklowa to wieś w gminie Nowy Targ w powiecie nowotarskim województwa małopolskiego. Położona jest w Kotlinie Nowotarskiej, u podnóża Gorców, w dolinie Dunajca poniżej ujścia potoku Graniczanka. Krajobraz wsi jest zróżnicowany. Na południe od rzeki jest kotlinny natomiast na północ od niej górski.

Streszczenie dziejów

Harklowa została zorganizowana jako wieś na prawie niemieckim na zlecenie Jaszka, Piotra, Marcina i Jerzego, synów Zbigniewa ze Szczyrzyca h. Drużyna, przez sołtysa Hartlema w 1335 roku. Pierwsi właściciele wsi ufundowali także kościół, który początkowo był jednak filią parafii w Dębnie. Wieś znajdowała się na granicy między królestwami Polski i Węgier. W XV wieku właścicielami Harklowej byli członkowie rodzinny Stadnickich, w XVII wieku Lubomirskich, a w XVIII wieku Tarnowskich. W 1769 roku pod pretekstem stworzenia kordonu sanitarnego wojska austriackie zajęły starostwa nowotarskie i spiskie, a w 1772 roku Harklowa oficjalnie stała się częścią Galicji. W 1868 roku miejscowi chłopi z wójtem Józefem Wrocławiakiem na czele wykupili grunty i zabudowania dworskie, tym samym ostatecznie likwidując stosunki feudalne. Pod koniec XIX wieku w nieodległym Nowy Targu zaczęły się powstawać organizacje społeczne i patriotyczne, w których brali udział mieszkańcy Harklowej. W czasie drugiej wojny światowej we włączonej do Generalnego Gubernatorstwa wsi powstała straż graniczna. W 1954 roku samorząd gminny zastąpiono Radami Narodowymi, a 1975 roku wieś przyłączono do gminy Nowy Targ. Obecnie mieszkańcy Harklowej utrzymują się przede wszystkim z turystyki.

Dzieje miejscowości

Harklowa została przeniesiona na prawo niemieckie w 1335 roku przez sołtysa Hartlema i początkowo zwała się Hartlowa. Należała wówczas do braci Jaszka, Piotra, Marcina i Jerzego synów Zbigniewa ze Szczyrzyca herbu Drużyna. Ustalili oni wówczas, że kościół w Dębnie będzie siedzibą parafii, a świątynia w Harklowej będzie jej filią. Miejscowość leżała przy samej granicy państwa, a za rzeką Białką znajdował się już należący do Królestwa Węgierskiego Spisz. W 1433 roku jej właścicielami byli bracia Piotr, Mikołaj, Zbigniew i Stanisław Stadniccy h. Drużyna, prawdopodobnie spadkobiercy czternastowiecznych właścicieli wsi, którzy ostatecznie podzielili się majątkiem, a Harklowa przypadła Zbigniewowi. W drugiej połowie XV wieku wybudowano nowy, gotycki, istniejący do dzisiaj kościół parafialny. W 1506 roku Jan Stadnicki zrezygnował z Harklowej na rzecz swoich sióstr. Jedna z nich Zofia, żona Andrzeja Lipskiego w 1519 roku sprzedała swoją połowę wsi Andrzejowi Pielszowi z Rogów, który w 1540 roku był już dziedzicem całej Harklowej oraz Szlembarku i Knurowa. W miejscowości istniała już wtedy karczma oraz młyn rzeczny z jednym kołem. Według rejestru poborowego z 1581 roku we wsi znajdowało się trzy i pół łana ziemi w tym jeden łan sołtysi, trzy zagrody z rolami oraz trzy zagrody bez ról.
Na początku siedemnastego wieku wieś była własnością Mikołaja Sienińskiego, a następnie dostarczała dochodów rodzinie Lubomirskich. W 1651 roku na Podhalu doszło do buntu Aleksandra Kostki-Napierskiego. Na czele powstańców chłopskich zajął on zamek w Czorsztynie skąd 22 czerwca wydał uniwersały wzywające poddanych do buntu antyszlacheckiego i zapewniające, że król Jan Kazimierz jest im przychylny. Jego wystąpienie zostało stłumione dopiero, gdy wojska biskupa krakowskiego Piotra Gembickiego zdobyły Czorsztyn. Został skazany na śmierć i 18 lipca 1651 wbity na pal. W 1656 roku na Podhalu operowały okupacyjne wojska szwedzkie i siedmiogrodzkie, które między innymi spaliły Nowy Targ. W 1669 roku miasto zostało zajęte przez chłopów z okolicznych wsi w tym prawdopodobnie z Harklowej, buntujących się z powodu nadużyć, jakich dopuszczali się zimujący żołnierze chorągwi pancernej Jana Wielopolskiego. Buntownikom udało się stworzyć twór polityczny zwany „Rzeczpospolitą Podhalańską”, który został zlikwidowany przez wojsko koronne dopiero w 1670 roku. W rejestrze poborowym z 1680 roku nie odnotowano żadnych zmian w stosunku do 1581 roku.
W XVIII wieku wieś przeszła w ręce rodziny Tarnowskich. W 1710 roku na Podhale dotarła epidemia dżumy. Już w 1769 roku pod pretekstem stworzenia kordonu sanitarnego wojska austriackie zajęły starostwa nowotarskie i spiskie. Wówczas, jeszcze przed formalnym podpisaniem traktatów rozbiorowych w 1772 roku Harklowa znalazła się pod panowaniem austriackim. Jedną z konsekwencji była integracja Podhala i Spisza w ramach jednego państwa, mimo że formalnie dalej istniała granica między królestwami pozostającymi pod władzą Habsburgów. Według spisu powszechnego przeprowadzonego w 1777 roku we wsi mieszkało 258 ludzi, a jej właścicielką była Justyna Cisowska-Radecka. W drugiej ćwierci XIX wieku właścicielami Harklowej zostali natomiast członkowie rodziny Krobickich.
Wilhelm Krobicki wraz z synami brał udział w tzw. powstaniu chochołowskim. 23 lutego 1846 napadli na komorę celną w Nowej Białej, a Wiktor i Julian Krobiccy zostali za to uwięzieni w twierdzy na Spielbergu. W 1848 roku w Galicji uwłaszczono chłopów. Dotychczasowi właściciele wsi stali się wówczas największymi posiadaczami ziemskimi, a chłopi niejednokrotnie musieli szukać u nich zatrudnienia. Swoje dochody z rolnictwa uzupełniali spławianiem drewna aż do ujścia Popradu. W 1861 roku w Harklowej urodził się Włodzimierz Przerwa Tetmajer, znakomity artysta malarz, grafik i publicysta, utrwalony w Weselu Stanisława Wyspiańskiego jako Gospodarz. Konstanty i Stanisław Krobiccy brali udział w powstaniu styczniowym. W latach sześćdziesiątych XIX wieku zasadniczo zmienił się ustrój monarchii habsburskiej. Państwo zostało przekształcone w dualistyczną Monarchię Austro-Węgierską, a poszczególne austriackie kraje koronne w tym Galicja uzyskały autonomię. Zmienił się również podział administracyjny, a wiele kompetencji przeszło w ręce samorządu terytorialnego. Harklowa została gminą jednowioskową w powiecie nowotarskim. W 1868 roku miejscowi chłopi z wójtem Józefem Wrocławiakiem na czele wykupili grunty i zabudowania dworskie, tym samym ostatecznie likwidując stosunki feudalne. Pamiątką o stosunkach poddańczych jest obecnie budynek tzw. lamusa, który pełnił rolę obronną, a jego piwnice służyły za więzienie dla uchylających się od pańszczyzny.
Pod koniec XIX wieku w szybkim tempie rozwijał się sąsiedni Nowy Targ, z którego instytucji w coraz większym stopniu mogli korzystać mieszkańcy Harklowej. W 1881 roku utworzono tam straż ogniową, w 1892 roku zaczęło działalność Towarzystwo Gimnastyczne Sokół, a w 1897 roku założono Drukarnię Podhalańską oraz oddano do użytku nowy budynek szkoły powszechnej. Ważnym wydarzeniem było uroczyste odsłonięcie w Nowym Targu pomnika Adama Mickiewicza w 1898 roku. Rok później otwarto linię kolejową z Chabówki do Zakopanego, co umożliwiło dalszy rozwój przemysłu, rzemiosła i turystyki. 8 lipca 1905 roku w czasie wielkiego pożaru spaliło się większość zabudowań w Harklowej, ale ocalał zabytkowy, drewniany kościół parafialny, a w podzięce mieszkańcy ufundowali w środku wsi kapliczkę Matki Boskiej. W 1904 roku w Nowym Targu utworzono pierwsze na Podhalu gimnazjum o profilu humanistycznym, przy którym od 1912 roku zaczęła działać bursa dla uczniów spoza miasta. W 1911 roku w Nowym Targu powstał patriotyczny Związek Podhalan, którego nieoficjalnym organem stała się w 1913 roku „Gazeta Podhalańska”. W tygodniku umieszczano kronikę regionalnych wydarzeń i publikowano utwory podhalańskich literatów. W 1913 roku członkowie Sokoła założyli Związek Drużyn Podhalańskich, w 1914 roku oddano do użytku szpital. W przededniu pierwszej wojny światowej Harklową zamieszkiwało nieco ponad 600 ludzi.
W 1914 roku wieś prawie doszczętnie spłonęła, ale nie miało to związku z wojną ponieważ na Podhale nie dotarło wojsko rosyjskie zatrzymane pod Limanową i Gorlicami. W okresie międzywojennym Nowy Targ przeżywał okres rozwoju gospodarczego. W 1927 roku powstał tartak, a w 1930 roku cegielnia i lotnisko. Dwa lata później rozpoczął działalność klub sportowy Podhale Nowy Targ i oddano do użytku budynek Komunalnej Kasy Oszczędności, w którym obecnie siedzibę ma Urząd Miasta. W 1934 roku odsłonięto na rynku pomnik Władysława Orkana. We wrześniu 1939 roku armie niemiecka i słowacka najechały Rzeczpospolitą dzieląc się zdobyczami terytorialnymi. Orawę i Spisz zajęło marionetkowe państwo ks. Joefa Tiso, a Podhale włączono w skład Generalnego Gubernatorstwa. Harklowa znów znalazła się na przebiegającej wzdłuż rzeki Białki granicy a Niemcy wystawili budynek straży granicznej, który obecnie stanowi siedzibę Szkoły Podstawowej.
Po drugiej wojnie światowej władze ludowe zlikwidowały samorząd terytorialny. W wyniku reformy administracyjnej z 1954 roku Harklowa stała się siedzibą gromady w powiecie nowotarskim, do której należały ponadto, Knurów, Dębno i Szlembark. W wyniku reformy administracyjnej w 1975 roku wieś stała się częścią gminy Nowy Targ w województwie nowosądeckim. Natomiast w 1999 roku pozostając częścią gminy Nowy Targ weszła w skład województwa małopolskiego. Obecnie Harklowa wiele zysków czerpie z turystyki. Przez wieś przechodzi niebieski pieszy szlak PTTK z Turbacza na Spisz, a kościół parafialny znajduje się na Małopolskim Szlaku Architektury Drewnianej.

Bibliografia