Chrystus w tłoczni mistycznej

Dzieje zabytku

Dzieje obrazu przedstawiającego Chrystusa w tłoczni mistycznej nie są znane. Nie wiadomo, czy dzieło to było pierwotnie przeznaczone dla świątyni paczółtowickiej, czy też znalazło się na jej wyposażeniu w późniejszym czasie. Obraz nie został odnotowany w wizytacjach kanonicznych ani inwentarzach kościoła w Paczółtowicach. Wiadomo natomiast, że dzieło zostało poddane gruntownej konserwacji w latach pięćdziesiątych XX wieku, podczas której wymieniono krosna i zdublowano warstwę malarską wraz z podobraziem na nowe płótno. W połowie lat dziewięćdziesiątych obraz wymagał ponownej konserwacji. Z inicjatywy proboszcza kościoła paczółtowickiego księdza Jana Kopytko przekazano go do pracowni profesor Małgorzaty Schuster-Gawłowskiej z krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych. W czasie tych prac, prowadzonych w 1996 roku, odczyszczono i uzupełniono warstwę malarską obrazu.

Opis

Obraz w kształcie stojącego prostokąta ujęty granatową, profilowaną ramą zdobioną malowanymi, białymi ornamentami w formie wici roślinnej i rozetek. Kompozycja wielopostaciowa umiejscowiona na tle rozległego, górzystego pejzażu. W centrum przedstawiony w całej postaci Chrystus stojący w okrągłej kadzi z owocami winogron. Jezus zwrócony jest w trzech czwartych w prawo i pochylony w dół. Na swoich barkach podtrzymuje rękoma krzyż, pod ciężarem którego pochyla plecy i ugina kolana. Tors postaci odsłonięty z zaznaczoną muskulaturą. Karnacja jasna, blada. Biodra przepasane krótkim, białym perizonium. Na głowie Chrystusa widoczna korona cierniowa. Nieco powyżej, gołębica Ducha Świętego w otoczeniu glorii promienistej i białych obłoków. Rana na boku oraz rany na dłoniach i stopach Chrystusa obficie krwawią. Strumienie krwi spływają do wnętrza kadzi, w której stoi postać. Z lewej strony kompozycji przedstawiony Bóg Ojciec otoczony obłokami. Postać ukazana w ujęciu do pasa, zwrócona w trzech czwartych w prawo. Włosy i broda długie, ciemnobrązowe. Postać ubrana w niebieską szatę oraz czerwony płaszcz pochyla się nieco do przodu, wyciągając ręce przed siebie w kierunku mechanizmu tłoczni (prasy). Nieco poniżej przedstawiona klęcząca Maria zwrócona w trzech czwartych w prawo. Maria składa ręce w geście modlitwy, jej pierś przebita jest siedmioma mieczami, ubrana jest w brązowo-żółtą szatę oraz ciemnoniebieski płaszcz. Z prawej strony kompozycji ukazana postać mężczyzny trzymającego na plecach kosz wypełniony winnymi gronami ubranego w niebieską szatę i czerwony płaszcz. Na pierwszym planie, przed kadzią z winogronami dwa klęczące naprzeciw siebie anioły podtrzymujące kielich, do którego spływa sok z winnych gron pomieszany z krwią Chrystusa. Anioły ubrane w białe szaty oraz czerwone płaszcze podbite zieloną tkaniną. Kolorystyka obrazu jest ciepła, raczej ciemna z dominacją brązów w partii pejzażu.

Zarys problematyki artystycznej

Omawiany obraz jest dziełem o nieustalonym autorstwie, powstałym w Małopolsce zapewne w drugiej połowie XVII wieku. Jego twórca był najprawdopodobniej lokalnym malarzem specjalizującym się w obrazach o tematyce religijnej. Jego umiejętności warsztatowe sytuują go w kręgu prowincjonalnego malarstwa barokowego. Pod względem kompozycyjnym, jak i ikonograficznym stosunkowo bliski omawianemu dziełu jest obraz „Chrystus w tłoczni mistycznej” z Lelowa, przechowywany w zbiorach Muzeum Narodowego w Krakowie, datowany na 1647 rok. Kompozycja obrazu z Paczółtowic powstała w oparciu o wzór graficzny – wzorzec stanowi grafika Hieronima Wierixa (przed 1619). Jej autor zmienił nieco układ niderlandzkiego wzoru, malując scenę jako jej lustrzane odbicie. Brakuje w niej niektórych postaci, znacznie uproszczony został pejzaż w tle, nie ma sceny winobrania ani elementów architektury, jednak odwołanie do pracy Wierixa pozostaje czytelne. Temat Chrystusa w tłoczni mistycznej (łac. Torcular Christi) zalicza się do typu przedstawień o charakterze dewocyjnym tj. przeznaczonych do kontemplacji. Uważa się, że literackim źródłem tematu jest starotestamentowa przepowiednia proroka Izajasza opisująca młodzieńca ubranego w purpurową szatę samotnie tłoczącego prasę: „Któż to jest, który idzie z Edomu, w farbowanych szatach z Bosry, ten piękny w szacie swojej, idący w mnóstwie mocy swojej? Ja, który mówię sprawiedliwość, a jestem obrońcą na zbawienie. Czemuż tedy czerwone jest odzienie twoje, a szaty twoje jako tłoczących w prasie? Sam tłoczyłem prasę, a z narodów nie ma męża za mną, tłoczyłem ich w zapalczywości mojej i podeptałem ich w gniewie moim i pryskała krew ich na szaty moje i poplamiłem wszystko odzienie moje” (Iz 63, 1-3). W dosłownym rozumieniu proroctwo przepowiada sąd Boży nad bliżej nieokreślonymi wrogami, jednak w egzegezie chrześcijańskiej tłumaczono je jako zapowiedź przyszłej męki Chrystusa. Grażyna Jurkowlaniec uważa, że na utożsamienie postaci młodzieńca tłoczącego prasę z Chrystusem mogły mieć wpływ późnośredniowieczne traktaty w rodzaju „Speculum Humanae Salvationis”. W sztuce najstarsze przedstawienia tłoczni mistycznej pojawiły się w drugiej połowie XII wieku, jednak pierwsze przykłady realizacji tematu w formie znanej z obrazu paczółtowickiego datowane są dopiero na pierwszą ćwierć XV wieku (ok. 1420). Formuła ikonograficzna zastosowana w omawianym obrazie z Paczółtowic charakteryzuje się przedstawieniem tłoczni z belką, która przyjmuje formę krzyża. Belka dociskana za pomocą śruby przygniata umieszczonego pod nią Chrystusa. Postać ubrana jest w perizonium, co nawiązuje do Ukrzyżowania, a na jej ciele widoczne są ślady odbytej męki. Motyw kielicha, do którego zbierana jest krew Chrystusa pomieszana z sokiem z winogron, będący czytelnym odniesieniem eucharystycznym, pojawił się na początku XV wieku. W przedstawieniach tłoczni mistycznej ważnym elementem jest również obecność pozostałych członków Trójcy Świętej – Boga Ojca i Ducha Świętego przedstawianego pod postacią gołębicy. Bóg Ojciec występuje z reguły jako postać błogosławiąca z obłoku lub przykręcająca śrubę prasy, co w dosłowny sposób podkreśla, że męka i ofiara Chrystusa odbywa się zgodnie z jego wolą (jak na obrazie z Lelowa). Gołębica Ducha Świętego ukazywana powyżej pionowej belki krzyża obciąża dodatkowo ramię prasy. Na obrazie w kościele paczółtowickim ukazano dodatkowo Marię przedstawioną w typie Matki Boskiej Bolesnej z piersią przebitą siedmioma mieczami symbolizującymi Siedem Boleści Marii (proroctwo Symeona, ucieczka do Egiptu, zagubienie Jezusa w świątyni, spotkanie podczas Drogi Krzyżowej, ukrzyżowanie i śmierć Jezusa, zdjęcie z krzyża i złożenie do grobu). Maria Bolesna pojawia się również na malowidle przedstawiającym tłocznię mistyczną w krużgankach klasztoru Franciszkanów w Krakowie datowanym na około 1440 rok. Helena Małkiewiczówna, która zajmowała się szczegółowo wątkami treściowymi franciszkańskiego malowidła zwróciła uwagę, że w pismach egzegetów chrześcijańskich w pewnym momencie rozszerzono skojarzenie Chrystus-winne grono na Marię, którą utożsamiono z winną latoroślą. Dodatkowo, w późnym średniowieczu wypracowano i rozwinięto pojęcie współcierpienia Marii (łac. Compassio Mariae), co przesądziło o jej roli współodkupicielki w historii Zbawienia (łac. Corredemptio Mariae). Równolegle rozwijał się kult Matki Boskiej Bolesnej, który został oficjalnie usankcjonowany przez ustanowienie jej święta w 1423 roku przez synod w Kolonii. Postać mężczyzny niosącego kosz winogron ukazana z prawej strony kompozycji pozostaje nierozpoznana. Być może, tak jak na obrazie z Lelowa, na którym ukazano świętych Piotra i Pawła dorzucających winnych gron do kadzi, jest to jeden z uczniów Chrystusa.

Stan zachowania / Prace konserwatorskie

Dobry. Obraz był konserwowany w latach 1957-1958 przez krakowską Pracownię Konserwacji Zabytków oraz w 1996 roku przez prof. Małgorzatę Schuster-Gawłowską.

Streszczenie

Omawiany obraz jest dziełem o nieustalonym autorstwie, powstałym w Małopolsce zapewne w drugiej połowie XVII wieku. Jego twórca był najprawdopodobniej lokalnym malarzem specjalizującym się w obrazach o tematyce religijnej. Jego umiejętności warsztatowe sytuują go w kręgu prowincjonalnej twórczości barokowej. Dzieje dzieła nie są znane, nie wiadomo czy było pierwotnie przeznaczone dla świątyni paczółtowickiej, czy też znalazło się na jej wyposażeniu w późniejszym czasie. W sztuce najstarsze przedstawienia tłoczni mistycznej pojawiły się w drugiej połowie XII wieku, jednak pierwsze przykłady realizacji tematu w formie znanej z obrazu paczółtowickiego datowane są dopiero na pierwszą ćwierć XV wieku (ok. 1420). Literackim źródłem tego typu ikonograficznego jest starotestamentowa przepowiednia proroka Izajasza, opisująca młodzieńca ubranego w purpurową szatę samotnie tłoczącego prasę (Iz 63, 1-3). W dosłownym rozumieniu proroctwo przepowiada sąd Boży nad bliżej nieokreślonymi wrogami, jednak w egzegezie chrześcijańskiej tłumaczono je jako zapowiedź przyszłej męki Chrystusa. Motyw kielicha, do którego zbierana jest krew Chrystusa pomieszana z sokiem z winogron, będący czytelnym odniesieniem eucharystycznym, pojawił się na początku XV wieku.

Bibliografia