Zabierzów Bocheński

Opis topograficzny

Zabierzów Bocheński jest usytuowany około 33 km na wschód od centrum Krakowa. Miejscowość leży na Nizinie Nadwiślańskiej, na prawym brzegu Wisły. Północna granica wsi biegnie wzdłuż tej rzeki, po której przeciwległej stronie majaczą zabudowania Złotnik i Wawrzeńczyc. Od południa niewielka rzeczka Drwinka oddziela Zabierzów od zielonej ściany Puszczy Niepołomickiej. Od wschodu wieś sąsiaduje z Wolą Zabierzowską, a od zachodu z Wolą Batorską. Krajobraz omawianej miejscowości urozmaicają liczne starorzecza Wisły.
Zabudowa miejscowości rozciąga się wzdłuż drogi wojewódzkiej nr 964 biegnącej z Kasiny Wielkiej przez Dobczyce, Wieliczkę i Niepołomice do Biskupic oraz drogi gminnej biegnącej równolegle do niej, a następnie skręcającej mocno na południe ku Bobrowemu Rozlewisku i Puszczy Niepołomickiej. W północnej części wsi (przy wspomnianej drodze wojewódzkiej) znajdują się m.in. szkoła, Dom Kultury i ośrodek zdrowia. W sporym oddaleniu, na południowo-wschodnich rubieżach miejscowości usytuowany jest kościół parafialny pod wezwaniem Opieki Matki Boskiej (jego budowę rozpoczęto w dwudziestoleciu międzywojennym). Jak pisano na łamach "Dziennika Polskiego" w 2002 roku: „Przyzwyczajeni do tego, że w polskich miasteczkach kościoły budowane są przy głównych drogach lub tuż przy rynku, możemy mieć problemy ze znalezieniem świątyni w Zabierzowie Bocheńskim. Płaski teren i łąki ułatwiają jednak dostrzeżenie tego liczącego ponad 100 lat kościoła w głębi wioski, po prawej stronie drogi wiodącej z Niepołomic do Nowego Brzeska. (…) Ukształtowanie terenu zachęca do przemieszczania się po okolicach na rowerach. W niedzielę, gdy w kościele odprawiane są msze, na parkingu przed kościołem stoją ich setki”.
Okolice Zabierzowa Bocheńskiego oferują wiele pięknych tras spacerowych. Godna polecenia jest choćby piesza wycieczka nad Bobrowe Rozlewisko (zalane wodą wyrobiska dawnej żwirowni). Przebywając w tym rejonie, nie można również nie wybrać się na wyprawę do Puszczy Niepołomickiej.

Streszczenie dziejów

Wieś Zabierzów Bocheński była po raz pierwszy wzmiankowana, jeszcze jako bezimienna osada, w 1337 roku. Biskup krakowski Jan Grot, właściciel obszarów, na których dziś znajduje się miejscowość, nadał wówczas niejakiemu Piotrowi Zaji dąbrowę zlokalizowaną tuż obok wsi Wola (późniejszej Woli Zabierzowskiej) i Wola Prokopowa (dziś Batorska), aby ten lokował w tym miejscu kolejną osadę na prawie niemieckim. Do lokacji doszło w 1347 roku, choć w źródłach nadal nie przywołano nazwy założonej wsi. Dopiero w 1398 roku miejscowość określono jako Zabierzów. Wraz z pobliską Wolą Zabierzowską wchodził on wówczas w skład klucza wawrzeńczyckiego w dobrach biskupów krakowskich. W XV wieku północna część wsi była w rękach Boturzyńskich herbu Czewoja lub Łzawa z Boturzyna. W 1468 roku majątek w Zabierzowie podzielili między siebie dwaj bracia – Jakub i Stanisław z Boturzyna. W 1521 roku posiadłości położone na południowym brzegu Wisły, wraz z częścią Zabierzowa kupił od Floriana Boturzyńskiego sam Zygmunt Stary. Od tej pory na terenie miejscowości graniczyły ze sobą dobra królewskie i biskupie. Przysiółek Łaźnie pod koniec XVI wieku został przedzielony nowym korytem Wisły na dwie części. Północna została wyłączona z Zabierzowa i objęta granicami Złotnik. W 1742 roku decyzją biskupa krakowskiego Jana Aleksandra Lipskiego w zabierzowskim przysiółku Ulesie wybudowano niewielką, drewnianą świątynię filialną parafii wawrzeńczyckiej. W 1772 roku Zabierzów Bocheński znalazł się w zaborze austriackim i granica państwowa oddzieliła go od Wawrzeńczyc. W związku z tym w 1780 roku została erygowano parafia pod wezwaniem Opieki Najświętszej Marii Panny. Już w 1773 roku władze zaborcze przejęły część królewską Zabierzowa na rzecz austriackiego skarbu państwa, a niespełna dekadę później dawną część biskupią powierzono funduszowi religijnemu. Wkrótce obie zostały podporządkowane administracji dominium niepołomickiego (czyli dawnej ekonomii niepołomickiej, także przejętej przez austriacki skarb państwa). W 1880 roku rozpoczęto w Zabierzowie budowę nowego, murowanego kościoła. Warto również wspomnieć, że Rada Szkolna Krajowa we Lwowie 28 lutego 1888 wydała decyzję o zorganizowaniu w miejscowości jednoklasowej szkoły etatowej. Z inicjatywy kierownika tej instytucji Andrzeja Łysaka rozpoczęto budowę gmachu szkolnego ukończoną ostatecznie w październiku 1893 roku. Budynek został zdewastowany podczas pierwszej wojny światowej i odrestaurowany w dwudziestoleciu międzywojennym. W 2004 roku Niepublicznemu Gimnazjum w Zabierzowie nadano imię poety księdza Jana Twardowskiego. Przy głównym wejściu do tej placówki upamiętniono tablicą ofiarę życia Józefa Masnego, kierownika zabierzowskiej szkoły i działacza konspiracyjnego z okresu okupacji zamordowanego przez Gestapo.

Dzieje miejscowości

Osadnictwo wokół Puszczy Niepołomickiej – ulubionego miejsca polowań polskich władców – rozwinęło się stosunkowo wcześnie, choć napotykało na pewne ograniczenia. Już w czasach piastowskich puszcza należała do książęcych dóbr stołowych i była objęta ochroną. Nie wolno było karczować tego wspaniałego lasu ani podkradać z niego drewna. Wsie otaczały puszczę pierścieniem. Większość tych osad należała do biskupów krakowskich lub zakonów. Wieś Zabierzów Bocheński była po raz pierwszy wzmiankowana, jeszcze jako bezimienna osada, w 1337 roku. Właśnie wtedy biskup krakowski Jan Grot, właściciel obszarów, na których dziś znajduje się miejscowość, nadał niejakiemu Piotrowi Zaji dąbrowę zlokalizowaną tuż obok wsi Wola (późniejszej Woli Zabierzowskiej) i Wola Prokopowa (dziś Batorska), aby ten lokował dokładnie w tym miejscu kolejną osadę na prawie niemieckim. Do lokacji doszło w 1347 roku, choć w źródłach nadal nie przywołano nazwy założonej wsi. Dopiero w 1398 roku miejscowość określono jako Zabierzów. Wraz z pobliską Wolą Zabierzowską wchodził on wówczas w skład klucza wawrzeńczyckiego w dobrach biskupów krakowskich.
Zabierzów został zorganizowany według regulacji prawa niemieckiego w jego odmianie średzkiej. Wspomniany Piotr Zaja pełnił z polecenia właściciela terenu, czyli biskupa Grota, rolę zasadźcy. Mianem tym określało się organizatora procesu lokacyjnego – można się domyślać, że to właśnie Piotr sprowadził osadników do powierzonej mu Dąbrowy. Najpierw zorganizował pracę przy karczunku dębów, później podzielił ziemię według ściśle określonych zasad, wyodrębniając tzw. łany kmiece według miary frankońskiej. Były to role przeznaczone dla poszczególnych gospodarzy – kmieci. Działki te miały powierzchnię około 24-26 dzisiejszych hektarów. Można się domyślać, że zgodnie ze zwyczajem, sam Zaja został pierwszym sołtysem Zabierzowa. Otrzymał większy od innych osadników przydział ziemi i władzę sądowniczą we wsi. To jego zadaniem było zbieranie czynszów od reszty mieszkańców Zabierzowa, ale mógł sobie zatrzymać wyznaczony w umowie lokacyjnej odsetek pańskich zysków oraz część opłat sądowych. Sołectwo było w systemie prawa niemieckiego dziedziczne. Potomkowie Piotra zachowywali prawa zarówno do samego urzędu, jak i przypisanej do niego ziemi.
W XV wieku północna część wsi była w rękach Boturzyńskich herbu Czewoja lub Łzawa z Boturzyna. Gniazdo ich rodziny znajdowało się na przeciwległym brzegu Wisły (dawny Boturzyn został później wchłonięty przez leżące obok Złotniki). W 1468 roku majątek w Zabierzowie podzielili między siebie dwaj bracia – Jakub i Stanisław z Boturzyna. Część należąca do Stanisława obejmowała las zwany Colko, jezioro Nieciecza oraz leżące na nim wyspy. Według Juliana Zinkowa w tej samej części wsi leżał również folwark Łaźnia (Lyasznya), o którym pisał Jan Długosz w „Księdze uposażeń diecezji krakowskiej” sporządzonej w latach 1470-1480 jako o własności benedyktynów z klasztoru w Sieciechowie. Mimo zakazów, miejscowi chłopi znacząco przyczyniali się do dewastacji puszczy. Aby zapobiec tym zniszczeniom, Kazimierz Jagiellończyk, a później jego synowie Jan Olbracht i Zygmunt Stary wykupili niemal wszystkie osady dookoła królewskiego lasu. Tereny położone w widłach Wisły i Raby niemal w całości weszły w skład królewskich dóbr stołowych, tzw. ekonomii niepołomickiej.
W 1521 roku posiadłości położone na południowym brzegu Wisły, wraz z częścią Zabierzowa kupił od Floriana Boturzyńskiego sam Zygmunt Stary. Od tej pory na terenie miejscowości graniczyły ze sobą dobra królewskie i biskupie.
Przysiółek Łaźnie, wspominany niegdyś przez Długosza, pod koniec XVI wieku został przedzielony nowym korytem Wisły na dwie części. Północna została wyłączona z Zabierzowa i objęta granicami Złotnik.
W 1736 roku w „Inwentarzu ekonomiy niepołomskiey z 1736 roku” notowano na temat włości królewskiej w Zabierzowie: „Kwatera […] ciągnie się po nadwiślu […] po drugiej stronie od granice biskupiej po Chamcową łaźnię […]. W tej kwaterze jest wieś Zabierzów i lasu sztuka z łąkami do biskupstwa krakowskiego należąca; skąd wielka szkoda w lesie królewskim dzieje się”. Dalej objaśniono, na czym ta krzywda polegała: „Drudzy 5 gospodarze mają być złodzieje, którzy tam drzewo i zwierza kradną, dlatego królewscy kwatermistrzowie są tego zdania, żeby ich stamtąd wygnać”. Własność biskupia utrzymała się na tym terenie aż do rozbiorów.
W 1742 roku decyzją biskupa krakowskiego Jana Aleksandra Lipskiego w zabierzowskim przysiółku Ulesie wybudowano niewielką, drewnianą świątynię filialną parafii wawrzeńczyckiej. W 1772 roku Zabierzów Bocheński znalazł się w zaborze austriackim i granica państwowa odcięła go nie tylko od stolicy diecezji, ale również od Wawrzeńczyc. W związku z tym w 1780 roku została erygowano parafia pod wezwaniem Opieki Najświętszej Marii Panny.
Już w 1773 roku władze zaborcze przejęły część królewską Zabierzowa na rzecz austriackiego skarbu państwa, a niespełna dekadę później dawne dobra biskupie w Zabierzowie powierzono funduszowi religijnemu. Wkrótce obie części miejscowości zostały podporządkowane administracji dominium niepołomickiego (czyli dawnej ekonomii niepołomickiej, także przejętej przez austriacki skarb państwa). Z dawnych dóbr kościelnych rząd austriacki wciąż odprowadzał jednak pewne sumy do funduszu religijnego.
W 1880 roku rozpoczęto w Zabierzowie budowę nowego, murowanego kościoła. Warto również wspomnieć, że Rada Szkolna Krajowa we Lwowie 28 lutego 1888 wydała decyzję o zorganizowaniu w miejscowości jednoklasowej szkoły etatowej. Lekcje odbywały się początkowo w wynajętej od jednego z chłopów izbie. Pierwszym nauczycielem w zabierzowskiej placówce był Józef Nakielny. Z inicjatywy kolejnego kierownika tej instytucji Andrzeja Łysaka rozpoczęto budowę gmachu szkolnego ukończoną ostatecznie w październiku 1893 roku. W murowanym parterowym budynku znalazło się miejsce na dwie sale lekcyjne i mieszkanie kierownika. Tuż przed wybuchem pierwszej wojny światowej dobudowano jeszcze jedno piętro. Szkoła już od pewnego czasu miała wówczas status czteroklasowej. Niestety podczas pierwszej wojny światowej budynek zajęło wojsko austriackie, a po jego wycofaniu się w gmach funkcjonował szpital choleryczny. Siedziba szkoły została następnie zdewastowana przez żołnierzy rosyjskich. W dwudziestoleciu międzywojennym, mimo niesprzyjającej sytuacji gospodarczej, udało się obiekt wyremontować. Co więcej, placówka została zreorganizowana i zyskała status sześcioklasowej.
Podczas okupacji hitlerowskiej kierownikiem zabierzowskiej szkoły powszechnej był Józef Masny. Poza organizacją tajnego nauczania, był bardzo zaangażowany w działalność konspiracyjną jako delegat bocheńskiego „Kedywu”, czyli Kierownictwa Dywersji Armii Krajowej, działający na terenie między Puszczą Niepołomicką a Wisłą. Mieszkanie Józefa Masnego znajdowało się na parterze szkoły. Właśnie tam uruchomił on nielegalną radiostację, za pomocą której wysyłał meldunki do Londynu i otrzymywał stamtąd rozkazy i informacje. Niestety nie udało mu się uniknąć aresztowania. Schwytano go niedaleko koszar w Niepołomicach jesienią 1944 roku. Został wywieziony do Krakowa i tam zamordowany.
W 2004 roku Niepublicznemu Gimnazjum w Zabierzowie nadano imię poety księdza Jana Twardowskiego. Przy głównym wejściu do tej placówki umieszczono tablicę pamiętniającą ofiarę życia Józefa Masnego.

Ciekawostki

W 2012 roku na moczarach w okolicach Zabierzowa Bocheńskiego odnaleziono wrak niemieckiego myśliwca Messershmitt 109.

Bibliografia