Św. Franciszek z Asyżu i Matka Boska Śnieżna

Dzieje zabytku

Omawiany witraż został wykonany w 1937 roku w pracowni prowadzonej przez Maksymiliana Romańczyka przy ulicy św. Jana 30 w Krakowie. Jak można dowiedzieć się z inskrypcji umieszczonej w dolnej części witraża, dzieło zostało ufundowane przez członków III Zakonu św. Franciszka (tercjarzy) oraz mężczyzn i kobiety z parafii w Zabierzowie Bocheńskim. Po przeciwnej stronie transeptu (od strony południowej) znajduje się analogiczna kompozycja z medalionami mieszczącymi wizerunki św. Władysława i św. Anny w scenie Nauczania Marii. Witraże w zabierzowskiej świątyni uległy uszkodzeniu w 1945 roku w wyniku wybuchu składu amunicji w pobliskim Kłaju. Jak odnotowano w „Liber memorabilium” koszt napraw wyniósł 12 tysięcy złotych. W 1981 roku witraże zabezpieczono poprzez zamontowanie w każdym z okien dodatkowego przeszklenia.

Opis

Witraż w kształcie stojącego prostokąta zamkniętego łukiem półkolistym. Kompozycja ujęta geometryczną bordiurą w kolorach czerwonym oraz jasno- i ciemnożółtym. Wewnątrz pole w kształcie stojącego prostokąta zamkniętego łukiem półkolistym z wpisanymi dwoma ostrołukami tworzącymi rodzaj gotyckiego biforium. W jego górnej części motyw kłosów oraz winnych gron. W polu z lewej strony kompozycji owalny medalion mieszczący przedstawienie św. Franciszka z Asyżu ubranego w brązowy habit przepasany sznurem, z kapturem na głowie, umieszczone na tle pejzażu. Święty ukazany frontalnie w tzw. długim popiersiu. W prawej ręce trzyma podwójny krzyż, w lewej otwartą księgę. Wokół głowy nimb. Poniżej medalionu godło tercjarzy (skrzyżowane ręce Chrystusa i św. Franciszka ze śladami po gwoździach w dłoniach, między którymi złoty krzyż na przecięciu ramion z koroną cierniową, u dołu błękitna wstęga) w jasnozielonym polu w kształcie rombu oraz inskrypcja „FUNDACJA / III ZAKON TERCJARZY R(OKU) P(AŃSKIEGO) 1937”. W polu z prawej strony kompozycji owalny medalion mieszczący wizerunek Matki Boskiej Śnieżnej na tle błękitnego nieba. Maria ukazana frontalnie, w tzw. długim popiersiu z głową zwróconą w trzech czwartych w lewo. Lewą ręką podtrzymuje Dzieciątko, prawa dłoń na tej samej wysokości z wyprostowanym palcem wskazującym i środkowym. Maria przedstawiona jako kobieta o owalnej twarzy z dużymi szeroko otwartymi oczami, prostym nosem i niewielkich, wąskich ustach. Jest ubrana w złote szaty – suknię z długimi rękawami oraz bogato zdobiony ornamentem roślinnym płaszcz. Na głowie złota chusta zdobiona ornamentem roślinnym oraz rozbudowana korona w typie zamkniętym zwieńczona krzyżem. Wokół głowy promienisty nimb. Dzieciątko przedstawione w pozycji siedzącej z ciałem zwróconym w trzech czwartych w kierunku Marii. Głowa uniesiona lekko do góry, prawa dłoń wyciągnięta do przodu wykonuje gest błogosławieństwa. W lewej dłoni Dzieciątko trzyma zamkniętą księgę. Postać jest ubrana w złotą tunikę z długimi rękawami zdobioną ornamentem roślinnym. Spod szat widoczne bose stopy. Na głowie Dzieciątka korona w typie zamkniętym zwieńczona krzyżem. Poniżej inskrypcja „FUNDACJA / RÓŻE MĘŻCZYZN I KOBIET R(OKU) P(AŃSKIEGO) 1937” oraz w prawym, dolnym rogu kompozycji sygnatura „Wy[konał] M[aksymilian] Romańczyk / Kraków”. Tło witraża wypełnia ukośna kratownica w kolorach jasnozielonym i białym (szkło bezbarwne).

Zarys problematyki artystycznej

Zespół witraży wypełniający okna naw oraz prezbiterium kościoła w Zabierzowie Bocheńskim został wykonany w krakowskim Zakładzie Witrażów i Oszkleń Artystycznych Maksymiliana Romańczyka w latach 1937-1938. Historia tego przedsiębiorstwa sięga początku lat trzydziestych XX wieku. Bracia Maksymilian i Fryderyk Romańczykowie wcześniej byli zatrudnieni w firmie witrażowniczej S. G. Żeleński. Jednak na początku lat trzydziestych rozstali się z dotychczasowym pracodawcą i związali się z zakładem prowadzonym przez Jana Kusiaka, który od lat dwudziestych XX wieku dzierżawił dawną firmę szklarską Teodora Zajdzikowskiego zlokalizowaną przy ul. św. Jana (zał. 1880). Fryderyk Romańczyk w 1931 roku założył własną pracownię w Siemianowicach Śląskich. Jego brat natomiast w bliżej nieznanych okolicznościach przejął zakład od wspomnianego wyżej Jana Kusiaka. Jak uważa Danuta Czapczyńska-Kleczyńska, nastąpiło to w pierwszej połowie lat trzydziestych XX wieku, najpewniej do 1934 roku. Funkcjonująca pod auspicjami Maksymiliana Romańczyka firma działała do 1945 roku. Zakład wykonywał liczne zlecenia na terenie Małopolski i województwa śląskiego, m.in. zespół witraży o tematyce eucharystycznej w prezbiterium kościoła św. Mikołaja w Rychwałdzie (1935), witraże w kościele św. Zygmunta w Żelichowie (1938), w kościele świętych Apostołów Piotra i Pawła w Mszance (1939). W 1937 roku pracownia Romańczyka wykonała bliżej nieokreślone prace w kościele parafialnym w Grybowie. W tym samym roku zaczęto również realizować zamówienie dla kościoła w Zabierzowie Bocheńskim. Część witraży została ukończona w 1937 roku, pozostałe powstały już w 1938 roku. Jak pisze Tomasz Szybisty: „stylistyka partii figuralnych w kompozycjach „Serce Jezusa" i „Serce Marii" w prezbiterium sięga jeszcze wyraźnie do rozwiązań dziewiętnastowiecznych (idealizowane typy postaci), które czytelne są także w pozostałych medalionach z wizerunkami świętych, jednak już w nieco bardziej zmodernizowanej redakcji, odwołującej się do malarstwa młodopolskiego i nurtów współczesnych (zastosowanie przeskalowanych motywów roślinnych oraz charakterystycznych pasowych teł). W niektórych witrażach, zwłaszcza, górnych partiach kompozycji „Św. Stanisław Kostka” i „Św. Teresa od Dzieciątka Jezus”, dochodzą również wyraźnie do głosy inspiracje art déco". Omawiany witraż stanowi przykład niezbyt skomplikowanej kompozycji o tematyce religijnej, jakie zakład Romańczyka wykonywał w drugiej połowie lat trzydziestych XX wieku, posługując się gotowymi rozwiązaniami ikonograficznymi i kompozycyjnymi. Część figuralna kompozycji przedstawia św. Franciszka z Asyżu oraz Matkę Boską Śnieżną. Wizerunek św. Franciszka odnosi się do fundatorów witraża – tercjarzy franciszkańskich, o czym informuje umieszczone poniżej medalionu godło III Zakonu św. Franciszka oraz inskrypcja fundacyjna. Tercjarze (łac. tertius – trzeci), nazywani także Franciszkańskim Zakonem Świeckich, to stowarzyszenie mające swoje korzenie w średniowiecznym franciszkańskim ruchu pokutniczym. Jego członkowie prowadzili życie zgodne z duchem zakonu franciszkańskiego, pozostając jednak osobami świeckimi. Pierwsze wspólnoty tercjarskie powstały na ziemiach polskich już w XIII wieku, jednak najbardziej dynamicznym okresem rozwoju tercjarstwa franciszkańskiego były lata międzywojenne (1918-1939). Przedstawienie Matki Boskiej ufundowane przez zabierzowskich parafian to z kolei powtórzenie cudownego wizerunku Matki Boskiej Śnieżnej nazywanej także „Salus Populi Romani” (z wł. Ocalenie Ludu Rzymskiego) znajdującego się w bazylice Santa Maria Maggiore w Rzymie.

Stan zachowania / Prace konserwatorskie

Dobry.

Streszczenie

Witraż został wykonany w 1937 roku w pracowni prowadzonej przez Maksymiliana Romańczyka przy ulicy św. Jana 30 w Krakowie. Jak można dowiedzieć się z inskrypcji umieszczonej w dolnej części witraża dzieło zostało ufundowane przez członków III Zakonu św. Franciszka (tercjarzy) oraz mężczyzn i kobiety z parafii w Zabierzowie Bocheńskim. Część figuralna kompozycji przedstawia św. Franciszka z Asyżu oraz Matkę Boską Śnieżną. Wizerunek św. Franciszka odnosi się do fundatorów witraża – tercjarzy franciszkańskich, o czym informuje umieszczone poniżej medalionu godło III Zakonu św. Franciszka. Przedstawienie Matki Boskiej ufundowane przez przez zabierzowskich parafian to z kolei powtórzenie cudownego wizerunku Matki Boskiej Śnieżnej nazywanej także „Salus Populi Romani” (z wł. Ocalenie Ludu Rzymskiego) znajdującego się w bazylice Santa Maria Maggiore w Rzymie.

Bibliografia