Sakralne Dziedzictwo Małopolski

Dzieje zabytku

Figura św. Pawła (?), mieszcząca się obecnie po lewej stronie zwieńczenia manierystycznego ołtarza św. Mikołaja w paczółtowickim kościele, jest dziełem nieodnotowanym w źródłach, wobec czego trudno ustalić jej dzieje. Rzeźba powstała najpewniej w XVIII wieku i nie stanowi oryginalnego elementu wspomnianej wyżej nastawy. Pewne jest, że w latach 1982-1984 została poddana konserwacji podczas gruntownej renowacji ołtarza św. Mikołaja.

Opis

Rzeźba pełnoplastyczna ustawiona na niewielkim prostopadłościennym postumencie zwieńczonym złoconym gzymsem. Święty Paweł (?) ukazany frontalnie w pozycji stojącej, w wyraźnym kontrapoście z lewą noga lekko ugiętą w kolanie, wysuniętą do przodu i wspartą na skale. Głowa zwrócona w trzech czwartych w prawo w kierunku osi ołtarza. Włosy krótkie, kędzierzawe, przerzedzone nad czołem; zarost krótki, falowany. Twarz pociągła o wypukłym czole, oczy głęboko osadzone, nos prosty. Prawa ręka zgięta w łokciu i uniesiona do góry. Dłoń zwinięta do środka w geście trzymania – zapewne w tym miejscu znajdował się niezachowany atrybut. Lewa ręka opuszczona w dół, podtrzymująca dużą księgę. Święty ubrany w długą, obficie fałdowaną, przewiązaną w pasie złotą szatę z sięgającymi łokci rękawami oraz obszerny, bogato fałdowany płaszcz. Spod szaty wystają bose stopy. Partie karnacji polichromowane, szaty i atrybut złocone.

Zarys problematyki artystycznej

Jak ustalili badacze, ołtarz św. Mikołaja, którego częścią jest omawiana rzeźba, to dzieło niejednorodne, które w obecnym kształcie zostało skomponowane w latach osiemdziesiątych lub dziewięćdziesiątych XIX wieku. Struktura oraz elementy snycerskie nastawy są dziełami manierystycznymi wykonanymi zapewne przez małopolski warsztat rzeźbiarsko-snycerski, który wykonał również ołtarz św. Agnieszki w Iwanowicach. Współczesny im jest obraz św. Mikołaja mieszczący się w głównym polu ołtarza. Rzeźby św. Teresy z Avila i św. Cecylii datowane na XVII wiek oraz malowane antepedium z monogramem maryjnym nie były pierwotnie przeznaczone to tego ołtarza i zostały w nim umieszczone przed 1833 rokiem. Widniejący w zwieńczeniu obraz przedstawiający św. Benedykta został zakupiony w 1872 roku na Jasnej Górze, a w ołtarzu został umieszczony przed 1891 rokiem. Omawiana rzeźba św. Pawła (?) również wydaje się nie należeć do pierwotnego wyposażenia ołtarza. Ekspresja z jaką ukazano postać świętego, w szczególności wydłużone proporcje twarzy, dynamiczna poza, gesty oraz głębokie, ostre kształtowanie fałdów szat okalających świętego każą datować powstanie dzieła na XVIII wiek. Wiadomo, że w pierwszej połowie XVIII wieku świątynia w Paczółtowicach wzbogaciła się m.in. o dwa barokowe ołtarze, ambonę wraz z konfesjonałem oraz nowy prospekt organowy. Być może figura pochodzi z tego czasu. Święty Paweł urodził się około 5-10 roku w Tarsie (Azja Mniejsza, obecnie na terenie Turcji), zmarł około 64-67 roku w Rzymie. Nie zaliczał się do grona dwunastu apostołów. Początkowo, należąc do grona stronnictwa faryzeuszy, prześladował chrześcijan. Miał m.in. być obecny podczas ukamienowania św. Szczepana. Jak podają Dzieje Apostolskie, doznał nawrócenia w drodze do Damaszku, podczas której oślepiła do jasność i usłyszał głos: „Szawle, Szawle, dlaczego Mnie prześladujesz? (...) Ja jestem Jezus, którego ty prześladujesz. Wstań i wejdź do miasta, tam ci powiedzą co masz czynić” (Dz 9, 3-9). W Damaszku został ochrzczony i wkrótce potem rozpoczął swoją działalność misyjną. Zginął w Rzymie ścięty mieczem prawdopodobnie podczas prześladowania chrześcijan za panowania cesarza Nerona. W ikonografii święty przedstawiany jest najczęściej jako dojrzały, ciemnowłosy mężczyzna z bujną, długą brodą oraz przerzedzonymi ponad czołem włosami. Atrybutem świętego jest miecz przypominający jego męczeńską śmierć oraz księga – Paweł jest uważany za autora 13 listów, wchodzących w skład Nowego Testamentu. W przypadku omawianej rzeźby w zwieńczeniu ołtarza św. Mikołaja postać trzyma co prawda księgę, która mogłaby identyfikować św. Pawła, brak jednak drugiego z atrybutów – miecza, który umożliwiłby jednoznaczne rozpoznanie postaci. Co więcej, święty wspiera swoją lewą stopę na skale, która wskazuje raczej na osobę św. Piotra. Greckie słowo πέτρα (petra) znaczy tyle co skała. Z Ewangelii św. Mateusza wiadomo z kolei, że Chrystus miał zwrócić się do Piotra słowami: „Ty jesteś Piotr [czyli Skała], i na tej skale zbuduję Kościół mój, a bramy piekielne go nie przemogą” (Mt 18, 18). Również typ fizjonomiczny postaci wskazuje na to, że omawiana figura przedstawia św. Piotra: krótka, kędzierzawa broda oraz wyraźna łysina na czubku głowy. Prawa dłoń postaci została ułożona w ten sposób, że prawie pewne jest, że w tym miejscu pierwotnie znajdował się niezachowany do dziś atrybut – zapewne klucze. Jak już wspomniano, omawiana figura, podobnie jak rzeźba św. Piotra znajdująca się z prawej strony zwieńczenia ołtarza, nie należą do pierwotnego wyposażenia ołtarza. Umieszczono je tam wtórnie w bliżej nieokreślonym czasie, być może w latach osiemdziesiątych lub dziewięćdziesiątych XIX wieku, kiedy rekomponowano ołtarz. Prawie pewne jest, że stanęły w miejscu niezachowanych, siedemnastowiecznych rzeźb pierwotnie wieńczących nastawę. Być może już wtedy omawianej rzeźbie brakowało atrybutu i została uznana za postać św. Pawła.

Stan zachowania / Prace konserwatorskie

Rzeźba poddana konserwacji w latach 1982-1984 w czasie renowacji ołtarza św. Mikołaja.

Streszczenie

Figura św. Pawła (?), mieszcząca się obecnie po lewej stronie zwieńczenia manierystycznego ołtarza św. Mikołaja w paczółtowickim kościele, jest dziełem nieodnotowanym w źródłach, wobec czego trudno ustalić jej dzieje. Rzeźba powstała najpewniej w XVIII wieku i nie stanowi oryginalnego elementu wspomnianej wyżej nastawy. Za takim datowaniem dzieła przemawia ekspresja z jaką ukazano postać świętego, w szczególności wydłużone proporcje twarzy, dynamiczna poza, gesty oraz głębokie, ostre kształtowanie fałdów szat okalających świętego. W ikonografii św. Paweł przedstawiany jest najczęściej jako dojrzały, ciemnowłosy mężczyzna z bujną, długą brodą oraz przerzedzonymi ponad czołem włosami. Jego atrybutem jest miecz przypominający męczeńską śmierć oraz księga – Paweł jest uważany za autora 13 listów, wchodzących w skład Nowego Testamentu. W przypadku omawianej rzeźby postać trzyma co prawda księgę, która mogłaby identyfikować św. Pawła, brak jednak drugiego z atrybutów – miecza. Co więcej, święty wspiera swoją lewą stopę na skale, która wskazuje raczej na osobę św. Piotra. Greckie słowo πέτρα (petra) znaczy tyle co skała. Z Ewangelii św. Mateusza wiadomo z kolei, że Chrystus miał zwrócić się do Piotra słowami: „Ty jesteś Piotr [czyli Skała], i na tej skale zbuduję Kościół mój, a bramy piekielne go nie przemogą” (Mt 18, 18). Również typ fizjonomiczny postaci wskazuje na to, że omawiana figura przedstawia św. Piotra: krótka, kędzierzawa broda oraz wyraźna łysina na czubku głowy. Prawa dłoń postaci została ułożona w ten sposób, że prawie pewne jest, że w tym miejscu pierwotnie znajdował się niezachowany do dziś atrybut – zapewne klucze.