Św. Mikołaj

Dzieje zabytku

Rzeźba przedstawiająca św. Mikołaja przechowywana w kruchcie świątyni paczółtowickiej, podobnie jak pozostałe eksponowane tam figury przedstawiające m.in. św. Piotra i św. Marcina z Tours, to dzieło o nieustalonym pochodzeniu i autorstwie. Żadna z rzeźb nie została wspomniana w wizytacjach ani inwentarzach kościoła w Paczółtowicach, wobec czego ustalenie ich dziejów nie jest możliwe. W wydanym w 1953 roku tomie „Katalogu zabytków sztuki w Polsce” poświęconym zabytkom ówczesnego województwa krakowskiego grupę rzeźb określono lakonicznie jako „dziewięć posążków świętych męskich, barokowych”. Dziś w kruchcie świątyni przechowywanych jest ich siedem: omawiana figura św. Mikołaja, rzeźby św. Klemensa I papieża (?), św. Marcina z Tours, św. Andrzeja, św. Piotra, św. Jana Chrzciciela oraz rzeźba przedstawiająca postać niezidentyfikowanego świętego monarchy. Na przełomie 1995 i 1996 roku wymienione figury poddane zostały konserwacji w pracowni profesora Ireneusza Płuski z krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych.

Opis

Figura drążona, ustawiona na niewielkiej podstawie. Święty został ukazany w całej postaci, w postawie stojącej, w wyraźnym kontrapoście, z prawą nogą wysuniętą do przodu. Głowa postaci zwrócona jest w trzech czwartych w prawo, wzrok skierowany przed siebie. Twarz świętego szczupła, pociągła z krótkim nosem, niewielkimi ustami oraz kędzierzawą brodą. W prawej zgiętej w łokciu ręce święty podtrzymuje otwartą księgę, na której znajdują się trzy kule. Lewa ręka postaci opuszczona wzdłuż tułowia. Święty ubrany jest w długą, obficie fałdowaną suknię oraz spięty pod szyją płaszcz. Na jego głowie znajduje się infuła biskupia.

Zarys problematyki artystycznej

Jak już wspomniano pochodzenie i autorstwo omawianej rzeźby nie są ustalone. Jest to dzieło późnobarokowe, powstałe zapewne w drugiej połowie XVIII wieku, na co wskazuje charakterystyczna, dynamiczna poza przedstawionej postaci ukazanej w wyraźnym kontrapoście oraz nieco wydłużone proporcje sylwetki. Omawiana rzeźba raczej nie pochodzi z żadnego z obecnych ołtarzy w kościele paczółtowickim. Wiadomo, że co najmniej do 1633 roku, w kościele znajdowały się trzy ołtarze – główny oraz dwa boczne, których wezwania nie są niestety znane. Obecny ołtarz główny wykonano na początku XVII wieku. Zastąpił on starszą, gotycką nastawę z rzeźbionym przedstawieniem sceny Nawiedzenia Najświętszej Marii Panny. Poza figurami aniołów w zwieńczeniu nie posiadał on figuralnej dekoracji rzeźbiarskiej. Na jego szczycie wtórnie umieszczono osiemnastowieczną rzeźbę Chrystusa Zmartwychwstałego. Przed 1728 rokiem świątynia w Paczółtowicach wzbogaciła się o dwa barokowe ołtarze – ołtarz św. Józefa i ołtarz św. Joachima i św. Anny. W obu nastawach nie przewidziano jednak miejsca na figury świętych. Co najmniej od pierwszej połowy XIX wieku w kościele znajdował się czwarty ołtarz – manierystyczne retabulum św. Mikołaja datowane na około 1630 rok. Według niepotwierdzonej źródłowo tradycji oraz starszej literatury pochodzi ono z katedry wawelskiej. W swoim obecnym kształcie ołtarz ten składa się z elementów dodanych do jego struktury w różnym czasie, m.in. siedemnastowiecznych, rzeźbionych figur św. Cecylii i św. Teresy z Avila, nieco mniejszych rzeźb ukazujących św. Piotra i św. Pawła (?) datowanych na XVIII wiek oraz obrazu przedstawiającego św. Benedykta wykonanego przed 1872 rokiem. Niestety informacje źródłowe nie są wystarczające, aby w pełni zrekonstruować pierwotny wygląd tego ołtarza. Trudno też spekulować czy omawiana rzeźba przedstawiająca św. Mikołaja mogła być związana z tym retabulum. Święty Mikołaj według średniowiecznych przekazów hagiograficznych żył na przełomie III i IV wieku w Mirze w Azji Mniejszej, gdzie pełnił funkcję biskupa. Mimo, że jego osoba pojawiała się w źródłach już od VI wieku, nie jest pewne czy istniał naprawdę. Wzrost kultu tej postaci odnotowano w pierwszej połowie IX wieku, wtedy też spisano pierwszą redakcję żywota świętego, gdzie pojawiły się informacje, które na stałe zapisały się w legendzie o świętym. Według utworu nazywanego „Vita per Michaelem” autorstwa archimandryty Michała, Mikołaj miał być młodzieńcem urodzonym w zamożnej rodzinie w azjatyckiej Licji. Od wczesnych lat wyróżniał się pobożnością i szlachetnością. Po śmierci rodziców miał rozdać ubogim cały swój majątek. Tekst utworu zawiera również legendę o trzech córkach, która była powtarzana w kolejnych redakcjach żywota świętego i zyskała ogromną popularność w sztukach plastycznych. Według niej, Mikołaj miał uratować trzy córki swojego sąsiada przed sprzedaniem ich do domu publicznego, ofiarowując im złoto na posag. Grudki złota wrzucał nocą przez otwarte okno domu sąsiada. W tradycji ikonograficznej Mikołaj jest ukazywany jako dojrzały, siwowłosy mężczyzna z brodą ubrany w szaty liturgiczne: albę, komżę oraz bogato dekorowany ornat. Jego atrybutem jest najczęściej księga, na której przedstawiano trzy złote kule nawiązujące do wspomnianej legendy o trzech córkach.

Stan zachowania / Prace konserwatorskie

Polichromia zachowana w stanie szczątkowym. Obiekt został odnowiony na przełomie 1995 i 1996 roku przez konserwatorów profesora Ireneusza Płuskę i Mariana Paciorka.

Streszczenie

Rzeźba przedstawiająca św. Mikołaja przechowywana w kruchcie świątyni paczółtowickiej to dzieło późnobarokowe, powstałe zapewne w drugiej połowie XVIII wieku, na co wskazuje charakterystyczna, dynamiczna poza przedstawionej postaci ukazanej w wyraźnym kontrapoście oraz nieco wydłużone proporcje sylwetki. Brak informacji źródłowych nie pozwala ustalić czy była ona związana z którymś z ołtarzy w kościele w Paczółtowicach. Święty Mikołaj według średniowiecznych przekazów hagiograficznych żył na przełomie III i IV wieku w Mirze w Azji Mniejszej, gdzie pełnił funkcję biskupa. W tradycji ikonograficznej Mikołaj jest ukazywany jako dojrzały, siwowłosy mężczyzna z brodą ubrany w szaty liturgiczne: albę, komżę oraz bogato dekorowany ornat. Jego atrybutem jest najczęściej księga, na której przedstawiano trzy złote kule.

Bibliografia