Św. Grzegorz Wielki lub św. Klemens I Rzymski

Dzieje zabytku

Omawiana rzeźba przedstawiająca świętego papieża, przechowywana w kruchcie świątyni paczółtowickiej, podobnie jak pozostałe eksponowane tam figury przedstawiające m.in. św. Piotra, św. Marcina z Tours to dzieło o nieustalonym pochodzeniu i autorstwie. Żadna z rzeźb nie została wspomniana w wizytacjach ani inwentarzach kościoła w Paczółtowicach, wobec czego ustalenie ich dziejów nie jest możliwe. W wydanym w 1953 roku tomie „Katalogu zabytków sztuki w Polsce” poświęconym zabytkom województwa krakowskiego grupę rzeźb określono lakonicznie jako „dziewięć posążków świętych męskich, barokowych”. Dziś w kruchcie świątyni przechowywanych jest ich siedem: omawiana figura świętego papieża, rzeźby św. Mikołaja, św. Marcina z Tours, św. Andrzeja, św. Piotra, św. Jana Chrzciciela i rzeźba przedstawiająca postać niezidentyfikowanego świętego króla. Na przełomie 1995 i 1996 roku wymienione figury poddane zostały konserwacji w pracowni profesora Ireneusza Płuski dziekana Wydziału Konserwacji i Restauracji Dzieł Sztuki krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych.

Opis

Rzeźba pełnoplastyczna, ścięta z tyłu, ustawiona na niewielkim postumencie. Święty ukazany w całej postaci, stojący frontalnie, w delikatnym kontrapoście, z lewą nogą lekko ugiętą w kolanie. Ręce postaci zgięte w łokciach. Prawa dłoń świętego spoczywa na piersi, lewa odsunięta jest w bok od ciała. Twarz papieża okrągła, pozbawiona zarostu, z pełnymi policzkami oraz podwójnym podbródkiem. Oczy duże migdałowate, wzrok skierowany przed siebie. Brwi wyraźne, łukowate, nos długi, prosty, usta niewielkie. Na głowie świętego umieszczona złota tiara. Papież ubrany jest w długą, czerwoną szatę oraz złotą, spiętą pod szyją kapę, której brzeg dekorowany jest wzorem z rombów. Na rękach postaci białe, sięgające łokci rękawice dekorowane czerwonymi krzyżami. Spod szaty widoczne czubki butów.

Zarys problematyki artystycznej

Jak już wspomniano pochodzenie i autorstwo omawianej rzeźby nie są ustalone. Jest to dzieło wczesnobarokowe, powstałe najpewniej w pierwszej połowie XVII wieku. Omawiana rzeźba raczej nie pochodzi z żadnego z obecnych ołtarzy w kościele paczółtowickim. Wiadomo, że co najmniej do 1633 roku w kościele znajdowały się trzy ołtarze – główny oraz dwa boczne, których wezwania nie są niestety znane. Obecny ołtarz główny wykonano na początku XVII wieku. Zastąpił on starszą, gotycką nastawę z rzeźbionym przedstawieniem sceny Nawiedzenia Najświętszej Marii Panny. Poza figurami aniołów w zwieńczeniu nie posiadał on figuralnej dekoracji rzeźbiarskiej. Na jego szczycie wtórnie umieszczono osiemnastowieczną rzeźbę Chrystusa Zmartwychwstałego. Przed 1728 rokiem świątynia w Paczółtowicach wzbogaciła się o dwa barokowe ołtarze – ołtarz św. Józefa i ołtarz św. Joachima i św. Anny. W obu nastawach nie przewidziano jednak miejsca na figury świętych. Co najmniej od pierwszej połowy XIX wieku w kościele paczółtowickim znajdował się czwarty ołtarz – manierystyczne retabulum św. Mikołaja datowane na około 1630 rok. Według niepotwierdzonej źródłowo tradycji oraz starszej literatury pochodzi ono z katedry wawelskiej. W swoim obecnym kształcie ołtarz ten składa się z elementów dodanych do jego struktury w różnym czasie, m.in. siedemnastowiecznych, rzeźbionych figur św. Cecylii i św. Teresy z Avila, nieco mniejszych rzeźb ukazujących św. Piotra i św. Pawła (?) datowanych na XVIII wiek oraz obrazu przedstawiającego św. Benedykta wykonanego przed 1872 rokiem. Niestety informacje źródłowe nie są wystarczające, aby w pełni zrekonstruować pierwotny wygląd tego ołtarza. Trudno też spekulować czy omawiana rzeźba mogła być związana z tym zabytkiem. Dzieło przedstawia świętego, który sprawował godność papieża, o czym świadczy tiara tj. potrójna, papieska korona ukazana na głowie postaci. Być może chodzi o papieża Grzegorza I, który był biskupem Rzymu w latach 590-604. Grzegorz, nazywany Wielkim, był reformatorem liturgii i muzyki kościelnej. Zaliczany jest do grona doktorów Kościoła tj. świętych, którzy „wnieśli znaczący wkład w pogłębienie zrozumienia misterium Boga i wydatnie powiększyli bogactwo doświadczenia chrześcijańskiego”. W ikonografii św. Grzegorz przedstawiany jest najczęściej podczas pracy przy pulpicie pisarskim. Jego atrybutem jest unosząca się ponad głową papieża gołębica Ducha Świętego. W przypadku omawianej rzeźby w kościele paczółtowickim brak wspomnianego atrybutu dlatego trudno jest o jednoznaczne rozpoznanie świętego. Rzeźba może przedstawiać również papieża Klemensa I nazywanego Klemensem Rzymskim, który był patronem kamieniarzy. Biorąc pod uwagę bliskość kamieniołomu w Dębniku położonego o około trzy kilometry od kościoła paczółtowickiego, wydaje się prawdopodobne, że na wyposażeniu świątyni mogła znajdować się rzeźba przedstawiająca tego świętego. Klemens żył w I wieku, według tradycji był czwartym biskupem Rzymu (ok. 91-101). Zaliczany jest do grona ojców Kościoła i uważany za najstarszego znanego z imienia pisarza starochrześcijańskiego. Klemens zginął śmiercią męczeńską. Cesarz Trajan miał zesłać go na wygnanie do Pontu, gdzie został wrzucony do morza z kotwicą zawieszoną u szyi. Według innych, datowanych na IX wiek przekazów miejscem jego męczeństwa był Krym (Chersonez Taurydzki). Klemens miał tam pracować w kamieniołomie. Aby ratować swoich współwięźniów cierpiących z pragnienia prosił Baranka Bożego o pomoc. Jego modlitwy zostały wysłuchane – ze skał kamieniołomu wytrysnęło źródło. Jego atrybutem jest kotwica.

Stan zachowania / Prace konserwatorskie

Dobry. Obiekt został odnowiony na przełomie 1995 i 1996 roku przez konserwatorów profesora Ireneusza Płuskę i Mariana Paciorka.

Streszczenie

Rzeźba przedstawiająca świętego papieża to wczesnobarokowe dzieło o nieustalonym pochodzeniu i autorstwie. Figura powstała najpewniej w pierwszej połowie XVII wieku. Brak informacji źródłowych nie pozwala ustalić, czy była ona związana z którymś z ołtarzy w kościele w Paczółtowicach. Dzieło przedstawia świętego, który sprawował godność papieża, o czym świadczy tiara tj. potrójna, papieska korona ukazana na głowie postaci. Być może chodzi o papieża Grzegorza I, który był biskupem w latach 590-604. Rzeźba może przedstawiać również papieża Klemensa I (ok. 91-101) nazywanego Klemensem Rzymskim, który był patronem kamieniarzy. Biorąc pod uwagę bliskość kamieniołomu w Dębniku położonego o około trzy kilometry od kościoła paczółtowickiego, wydaje się prawdopodobne, że na wyposażeniu świątyni mogła znajdować się rzeźba przedstawiająca tego świętego. Na przełomie 1995 i 1996 roku omawiana figura została poddana konserwacji w pracowni profesora Ireneusza Płuski w Nawojowej Górze.

Bibliografia