Czterej Ewangeliści

Dzieje zabytku

Omawiane płaskorzeźby, przedstawiające czterech ewangelistów, stanowią oryginalny element ołtarza głównego w kościele pw. Opieki Matki Boskiej w Kamieniu. Zespół alabastrowych ołtarzy wraz ze wspomnianym ołtarzem głównym powstał w latach 1937-1939. Ich wykonaniem zajęła się Fabryka Wyrobów Alabastrowych „Żórawno” z Żórawna nad Dniestrem (obecnie na terenie Ukrainy). Kontakt z fabryką nawiązano w 1936 roku, projekty ołtarzy oraz pozostałych elementów wyposażenia były gotowe już w styczniu 1937 roku, a realizację zamówienia rozpoczęto we wrześniu tego samego roku. W pierwszym etapie prac wykonano ołtarz główny wraz z omawianymi płaskorzeźbami, które były gotowe już jesienią 1937 roku. Następnie powstały dwa ołtarze boczne oraz ambona i chrzcielnica, a także balustrada oddzielająca prezbiterium od nawy (usunięta w 1979 roku), które ukończono w lutym 1939 roku. Wszystkie elementy wykonano w Żórawnie, a następnie w specjalnie przystosowanych skrzyniach przesłano koleją do oddalonej od Kamienia o około 8 kilometrów stacji w Ryczowie-Półwsi, skąd już zaprzęgami konnymi przetransportowano je do kamieńskiej świątyni. Montażem zajmowali się pracownicy fabryki w Żórawnie. Gotowy zespół wyposażenia poświęcono 8 lipca 1939.

Opis

Płaskorzeźbione przedstawienia ewangelistów ukazanych całopostaciowo, w pozycji stojącej, umieszczone na prostopadłościennych, profilowanych u podstawy postumentach. Święty Jan Ewangelista ujęty jako młody, długowłosy mężczyzna z ciałem zwróconym w trzech czwartych w lewo. Głowa pochylona do dołu, twarz szczupła, o regularnych rysach i prostym nosie. Święty w swojej lewej ręce trzyma otwartą księgę, prawą dłonią wskazuje na zapisany w niej tekst. Postać ubrana w długą, obszerną szatę o szerokich rękawach i luźno przerzucony przez prawe ramię płaszcz. U stóp świętego z lewej strony kompozycji przedstawiony atrybut św. Jana – orzeł. Święty Marek został ukazany frontalnie, jako dojrzały, krótkowłosy mężczyzna. Głowa przechylona nieznacznie w lewą stronę, twarz okrągła z wyraźnie zaznaczonym, prostym nosem. Święty w swojej prawej, ugiętej w łokciu ręce trzyma zamkniętą księgę. Lewa ręka o wyraźnie zaznaczonej muskulaturze opuszczona wzdłuż ciała, dłoń wsparta na udzie. Postać ubrana w długą szatę o krótkim rękawie oraz obszerny, luźno zarzucony na prawe ramię płaszcz. U stóp świętego, z lewej strony kompozycji ukazany atrybut w postaci uskrzydlonej lwiej głowy. Święty Łukasz został przedstawiony frontalnie jako dojrzały, krótkowłosy mężczyzna o owalnej twarzy i krótkiej brodzie. Postać oburącz trzyma zamkniętą księgę. Święty ubrany jest w długą szatę oraz okrywający całą sylwetkę płaszcz. U stóp postaci z prawej strony kompozycji przedstawiono atrybut św. Łukasza w postaci uskrzydlonej głowy wołu. Ostatni z ewangelistów – św. Mateusz został ukazany ciałem zwróconym w trzech czwartych w prawo i głową ujętą z profilu oraz pochyloną do dołu. Ewangelistę przedstawiono jako starszego mężczyznę o dłuższych, falowanych i przerzedzonych nad czołem włosach i krótkiej brodzie. Postać ubrana w długą szatę oraz obszerny płaszcz w obu rękach trzyma zamkniętą księgę. U stóp św. Mateusza, z prawej strony kompozycji przedstawiono jego atrybut – uskrzydloną głowę anioła.

Zarys problematyki artystycznej

Cenny zespół alabastrowych ołtarzy, w tym omawiane płaskorzeźby, wraz z chrzcielnicą, amboną i nieistniejącą już balustradą powstał pod koniec lat trzydziestych w należącej do rodziny Czartoryskich Fabryce Wyrobów Alabastrowych „Żórawno” w Żórawnie. Fabryka ta zajmowała się produkcją elementów wyposażenia wnętrz, w tym realizowała liczne projekty elementów wyposażenia kościelnego ołtarzy, ambon, świeczników czy balustrad i okładzin ściennych. Z alabastru żórawieńskiego wykonane są na przykład elementy wyposażenia kościoła pw. Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Marii Panny przy ulicy Rakowickiej w Krakowie (ołtarze projektu Józefa Szostakiewicza) czy rzeszowskiego kościoła pw. Chrystusa Króla. Wytwórnia w Żórawnie realizowała zamówienia według projektów dostarczanych przez zamawiającego, ale oferowała również własne rozwiązania. Tak też było w przypadku omawianego zespołu w kościele w Kamieniu. Przedłożony przez fabrykę projekt został bez większych zmian zaakceptowany przez Zgromadzenie Kanoników Regularnych Najświętszego Zbawiciela Laterańskiego, którzy sprawowali duszpasterstwo w kamieńskiej parafii. O ile architektura ołtarzy wykonanych dla kościoła w Kamieniu operuje formami neoromańskimi, to rzeźba figuralna dopełniająca program dekoracji retabulów (szczególnie ołtarza głównego) nosi cechy stylowe właściwe rzeźbie pierwszej połowy XX wieku. Szczególnie widoczne jest to na przykładzie omawianych płaskorzeźb przedstawiających czterech ewangelistów. Świadczy o tym przede wszystkim postępująca stylizacja i uproszczenie sylwetek przedstawionych postaci oraz dekoracyjne, zgeometryzowane potraktowanie fałdów szat i atrybutów każdego z ewangelistów.

Stan zachowania / Prace konserwatorskie

Dobry.

Streszczenie

Kościół parafialny w Kamieniu wzniesiono w latach 1924-1927 według projektu warszawskiego architekta Zdzisława Mączeńskiego. Początkowo wyposażenie świątyni stanowiły drewniane ołtarze pochodzące z rozebranej w latach dwudziestych tymczasowej kaplicy. Obecnie istniejący zespół alabastrowych ołtarzy o cechach neoromańskich wraz z omawianym ołtarzem głównym powstał w latach 1937-1939. Ich wykonaniem zajęła się Fabryka Wyrobów Alabastrowych „Żórawno” z Żórawna nad Dniestrem (obecnie na terenie Ukrainy). Fabryka ta zajmowała się produkcją elementów wyposażenia wnętrz, w tym realizowała liczne projekty elementów wyposażenia kościelnego ołtarzy, ambon, świeczników czy balustrad i okładzin ściennych. W pierwszym etapie prac wykonano omawiany ołtarz główny, który był gotowy jesienią 1937 roku. Następnie powstały dwa ołtarze boczne oraz ambona i chrzcielnica, a także balustrada oddzielająca prezbiterium od nawy (usunięta w 1979 roku), które ukończono w lutym 1939 roku. Początkowo w ołtarzu głównym miała znaleźć się rzeźbiona figura Matki Boskiej, jednak pomysł ten spotkał się z niechęcią parafian, wobec czego w nowej nastawie umieszczono obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem. Gotowy zespół wyposażenia poświęcono 8 lipca 1939.

Bibliografia