Polichromia ścienna

Województwo
MAŁOPOLSKIE
Powiat
nowotarski
Gmina
Rabka-Zdrój
Miejscowość
Rabka-Zdrój
Tagi
malarstwo monumentalne malarstwo XIX wieku
Miejsce przechowywania
Muzeum im. Władysława Orkana w Rabce-Zdroju
Identyfikator
DZIELO/05822
Kategoria
polichromia ścienna
Ilość
1
Czas powstania
1802 rok
Fundator
ks. Andrzej Antałkiewicz
Technika i materiał
fresk
Autor noty katalogowej
Paulina Kluz
Domena Publiczna

Dzieje zabytku

Polichromia została wykonana w 1802 roku staraniem proboszcza Andrzeja Antałkiewicza, co potwierdza napis nad tęczą. Została poddana konserwacji w latach 1969-1978.

Opis

Ściany prezbiterium dekorowane malowanymi zielono-różowymi płycinami w formie stojących prostokątów, ujętymi iluzjonistycznymi ramkami, z malowaną dekoracją w formie kwiatowych festonów w górnej części oraz fantazyjnych dekoracji roślinno-kandelabrowych i wazonów z ornamentem roślinnym w dolnej. Płyciny umieszczone są między oknami ujętymi w malowane prostokątne opaski, pod którymi znajdują się zacheuszki. Na południowej ścianie znajdują się dwa okna, na północnej dwa pozorne okna, z których jedno przesłania ambona. Zacheuszki w formie malowanych migdałowatych medalionów z krzyżami w polach, na iluzjonistycznych wspornikach o klasycyzującej dekoracji, na tle niebieskich owalnych medalionów ujętych u góry wieńcem laurowym i u dołu dekoracją roślinną. Prezbiterium zamknięte trójbocznie, z podkreślonymi polichromią dwiema parami zwielokrotnionych pilastrów, flankujących ołtarz główny. Za ołtarzem, na każdej z trzech ścian analogicznie malowane płyciny. Dolny pas wszystkich ścian prezbiterium opasuje malowany iluzjonistycznie jasnobrązowy i marmoryzowany cokół, dekorowany płycinami w formie leżącego prostokąta i zamknięty profilowaniem. Ściany prezbiterium zamknięte od góry drewnianym gzymsem pokrytym malowanymi iluzjonistycznie elementami profili z kostkowaniem i jajownikiem.
Sklepienie w części prezbiterialnej w formie malowanego nieba, wypełnionego obłokami. Nad gzymsem malowana iluzjonistycznie kamienna balustrada z ośmioma wazonami na cokołach umieszczonych na osiach wydzielających podziały ścian prezbiterium, z motywem stylizowanego biegnącego psa stanowiącym wypełnienie balustrady. Pomiędzy wazonami ukazani jako stojący za balustradą i widoczni w półpostaci aniołowie. Na północnej ścianie anioł trzymający w dłoniach zamknięta koronę, z napisem „PRINCIPATUS” oraz anioł ubrany w zbroję i hełm z białą chorągwią w prawej ręce, podpisany „ARCHANGELI”. Na południowej ścianie anioł ubrany w suknię i płaszcz, który prawą ręką wskazuje niebo, lewą zaś tuli do siebie dziecko, podpisany „ANGELI” oraz anioł ubrany w suknię i płaszcz, który lewą rękę kładzie na piersi, w prawej trzyma miecz skierowany ostrzem w dół, podpisany „DOMINATIONES”. W centralnej części sklepienia ujęta obłokami z malowanym u dołu aniołem scena ekstazy św. Marii Magdaleny. Ukazuje ona omdlewającą na skałach świętą, której towarzyszą aniołowie. Maria Magdalena przedstawiona z profilu, jako siedząca, odchylona w tył, z opadającą głową i rękami. Ubrana w biało-niebieską suknię odsłaniającą ramiona. Włosy ma długie, opadające na plecy i pierś. Nad głową nimb. Za nią i obok niej siedzą dwaj aniołowie, który podtrzymują jej opadające ciało. Przy prawym boku świętej znajduje się krucyfiks, natomiast w dolnej części sceny, na ziemi leżą: czaszka, dyscyplina, otwarta księga i puszka na wonności. W górnej części sceny ukazane rozświetlone niebo, z którego wyłania się wiązka światła, a wokół ukazane są trzy uskrzydlone główki anielskie. Na ścianie zachodniej prezbiterium, nad łukiem tęczowym napis: „Roku Pańskiego 1565 kościół ten zbudowany przez wielmożnego Pana Spytka Jordana, poświęcony przez najjaśniejszego i przewielebnego Pana Tomasza Oborskiego, Biskupa Loadycejskiego, Syfragana Krakowskiego w Roku Pańskim 1634 w dniu 5 czerwca. Odnowiony całkowicie i ozdobiony ołtarzami wraz z organami i chórem przez plebana w Roku pańskim 1778. Odmalowany zaś kosztem tegoż plebana w Roku Pańskim 1802. A[ndrzej] A[ntałkiewicz]”. Za ołtarzem głównym drugi napis: „Restau/rata Hoc / Ecclesia / AD 1777 / Finita 23 / Septembris”.
W korpusie nawowym polichromia o analogicznej formie. Na ścianach północnej i południowej malowane płyciny pomiędzy oknami, okna w malowanych opaskach z zacheuszkami w formie medalionów poniżej. Ściana tęczowa zdobiona malowanymi płycinami, łuk ujęty malowanym en grisaille owocowo-kwiatowym festonem, opadającym na wsporniki z malowanymi iluzjonistycznie elementami architektonicznymi. Ściana zachodnia w dolnej partii malowana analogicznie do ścian bocznych. Natomiast w górnej partii, od poziomu parapetu chóru muzycznego malowana iluzjonistycznie architektura w postaci opilastrowanego muru kamiennego i arkady pośrodku z apsydą o podziałach pilastrowych z malowanymi oknami, na której tle umieszczony jest organ. Zaskrzynienia z malowanymi prostokątnymi płycinami. Filary podtrzymujące zaskrzynienia malowane na sposób imitujący marmoryzację. Podpory podtrzymujące drewniany profilowany gzyms pokryty malowanymi iluzjonistycznie elementami profili z kostkowaniem i jajownikiem. Powyżej sklepienie z malowaną iluzjonistycznie balustradą, z trzech stron (północnej, wschodniej i południowej), analogiczną jak w prezbiterium, z wazonami na cokołach umieszczonymi na osiach podpór i z postaciami. Na ścianie północnej anioł trzymający w dłoniach koronę cierniową z podpisem „VIRTUTES”, anioł trzymający księgę i berło, z podpisem „SERAFIN” oraz anioł trzymający berło, bez podpisu. Na ścianie południowej anioł trzymający buławę, z napisem „POTESTATES”, anioł trzymający miecz skierowany w górę, z napisem „CHERUBIN” i wizerunek św. Franciszka serafickiego podczas stygmatyzacji. Na sklepieniu nawy przedstawione niebo wypełnione obłokami, pośrodku scena Koronacji Najświętszej Marii Panny, zamknięta owalem i otoczona obłokami. Scena ukazuje Chrystusa i Boga Ojca tronujących pośród obłoków z gołębicą Ducha Świętego w glorii promienistej unoszącą się nad nimi. Obaj trzymają koronę nad głową klęczącej poniżej Marii, której nogi spoczywają na globie i sierpie księżyca, a która stopami depcze węża. Grupa otoczona uskrzydlonymi główkami anielskimi, dwoma puttami i aniołem trzymającym w dłoni lilię.

Zarys problematyki artystycznej

Program ikonograficzny polichromii sklepień prezbiterium i nawy odnosi się do dwóch wezwań kościoła - św. Marii Magdaleny i Najświętszej Marii Panny Niepokalanie Poczętej, dlatego w prezbiterium ukazano scenę ekstazy św. Marii Magdaleny, a w nawie koronacji Najświętszej Marii Panny ukazanej w typie Niepokalanie Poczętej (na globie i sierpie księżyca, depczącej węża). Interesujące są postacie aniołów i świętego ukazane za malowaną balustradą prezbiterium i nawy. Dziewięciu aniołów przedstawia dziewięć chórów anielskich: Sefinów (łac. Seraphini), Cherubinów (łac. Cherubini), Trony (łac. Throni), Panowania (łac. Dominationes), Moce (łac. Virtutes), Władze (łac. Potestates), Zwierzchności (łac. Principatus), Archaniołów (łac. Archangeli) i Aniołów (łac. Angeli). W związku z tym anioł na ścianie północnej, który nie ma napisu, najpewniej ukazuje Trony. Natomiast postać dziesiąta przedstawia św. Franciszka z Asyżu, zwanego Serafickim, podczas stygmatyzacji. Anioły na polichromii rabczańskiej usytuowane są zupełnie swobodnie, bez odwołania do hierarchii chórów anielskich. Wyłącznie część z nich posiada właściwe dla danych chórów atrybuty, np. Aniołowie (dziecko, jako opiekunowie ludzi), Archaniołowie (zbroja), Zwierzchność (korona), Trony (berło), Władze (buława). Natomiast pozostałe przedstawione są niezgodnie z ikonografią np. Panowania, Serafini, Cherubini i Moce. Żaden z aniołów nie ma również szaty w odpowiadającym mu kolorze. Prawdopodobnie dla symetrii kompozycji przedstawiono również św. Franciszka. Wybór akurat tego świętego, w kontekście dziewięciu chórów anielskich, mógł odnosić się do św. Franciszka jako przykładu miłości seraficznej, gdyż otrzymał on stygmaty będące widzialnymi znakami łaski i miłości Bożej.

Polichromia została wykonana w stylu rokokowo-wczesnoklasycystycznym. Delikatne, płycinowe podziały ścian o pastelowej kolorystyce oraz lekkiej roślinno-kandelabrowej dekoracji zostały tu połączone z wyraźnymi, imitującymi kamień, iluzjonistyczne malowanymi elementami architektonicznymi nawiązującymi do porządków klasycznych. W dekoracjach ścian pojawiają się również elementy klasycyzujące, jak forma zacheuszków, otoczonych wieńcami laurowymi czy kształt i zdobienia wazonów na ścianach i na malowanej balustradzie sklepień. Natomiast same malowidła sklepień, zarówno w stylu jak i kompozycji świadczą o długim trwaniu form późnobarokowych. Główne sceny sklepień oparte są na nowożytnych wzorach graficznych.

Dotychczas w literaturze powtarzana była informacja, którą wprowadził do obiegu Edward Rastawiecki w „Słowniku malarzów” (t. 1, 1850), wskazując księdza Andrzeja Antałkiewicza, jako malarza-amatora i twórcę polichromii w kościele w Rabce. Wynika ona z błędnej interpretacji napisu w prezbiterium, według którego, w tłumaczeniu z łaciny, kościół „Odmalowany zaś kosztem tegoż plebana w Roku Pańskim 1802 A[ntoni] A[ntałkiewicz]”. Wskazuje ona proboszcza Antałkiewicza jako fundatora, a nie autora polichromii świątyni. Ponadto malowidła ścienne, w których zastosowano iluzjonistycznie malowaną architekturę oraz panoramę na sklepieniach, z pewnością nie były dziełem malarza-amatora. Stosunkowo niski poziom wykonania polichromii wskazywałby raczej na prowincjonalnego malarza o wykształceniu warsztatowym. Można się jedynie domyślać, że proboszcz mógł być autorem programu ikonograficznego polichromii, który wyróżnia nietypowa koncepcja przedstawienia chórów anielskich.

Stan zachowania / Prace konserwatorskie

Silne zabrudzenia i zaplamienia malowideł, ubytki i zniszczenia.

Streszczenie

Polichromia została wykonana w 1802 roku staraniem proboszcza Andrzeja Antałkiewicza. Program ikonograficzny polichromii sklepień prezbiterium i nawy odnosi się do dwóch wezwań kościoła - św. Marii Magdaleny i Najświętszej Marii Panny Niepokalanie Poczętej. Przy malowanej balustradzie zostały ukazane wizerunki aniołów reprezentujących dziewięć chórów anielskich i postać św. Franciszka Serafickiego. Polichromia została wykonana w stylu rokokowo-wczesnoklasycystycznym.

Bibliografia

"Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. 1: Województwo krakowskie", Warszawa 1953
"Zabytki sztuki w Polsce. Małopolska", Warszawa 2016
Chrzanowski Tadeusz, Kornecki Marian , "Sztuka Ziemi Krakowskiej", Kraków 1982
Szydłowski Tadeusz, "Zabytki sztuki w Polsce. Inwentarz topograficzny, cz. 3: Województwo krakowskie, t. 1, z. 1: Powiat nowotarski", Warszawa 1938
Łepkowski Józef, "Przegląd zabytków przeszłości z okolic Krakowa", Kraków 1863 , s. 41-41
Kowalczyk Kamil, "Miejsca kultu religijnego w Rabce Zdroju", Kraków 2003
Ceklarz Katarzyna, "Monografia Muzeum im. Władysława Orkana", Rabka 2010
Rastawiecki Edward, "Słownik malarzów polskich tudzież obcych w Polsce osiadłych lub czasowo w niej przebywających, t. 1", Warszawa 1850

Jak cytować?

Paulina Kluz, "Polichromia ścienna", [w:] "Sakralne Dziedzictwo Małopolski", 2024, źródło:  https://sdm.upjp2.edu.pl/dziela/polichromia-scienna-29

Uwaga. Używamy ciasteczek. Korzystanie ze strony sdm.upjp2.edu.pl oznacza, że zgadzasz się na ich używanie. Więcej informacji znajdziesz w zakładce Polityka prywatności