Kościół Opieki Matki Boskiej

Dzieje zabytku

Parafia w Kamieniu została erygowana przez kardynała Jana Puzynę 15 marca 1909, a duszpasterstwo tamże powierzono krakowskiemu Konwentowi Kanoników Regularnych Najświętszego Zbawiciela Laterańskiego, którzy od 1408 roku byli właścicielami wsi. Do czasu wzniesienia obecnej świątyni za kościół parafialny tymczasowo służyła drewniana kaplica z końca XVIII wieku, której niewielkie rozmiary nie spełniały potrzeb lokalnej społeczności. Problemu braku miejsca w kaplicy nie rozwiązało dostawienie do jej zachodniej elewacji drewnianej kruchty, która nieznacznie powiększyła kubaturę tymczasowego kościoła. W tej sytuacji powzięto pomysł budowy nowej, większej budowli. Jej plany w 1914 roku opracował warszawski architekt Zdzisław Mączeński, niestety wybuch pierwszej wojny światowej udaremnił rozpoczęcie prac budowlanych. Tymczasowa kaplica pełniła funkcje kościoła parafialnego do listopada 1923 roku, kiedy ówczesny proboszcz Jan Dominik Widerski, po uprzednim uzyskaniu zgody biskupa Sapiehy, podjął decyzję o jej rozebraniu. Planował on niezwłocznie rozpocząć budowę nowej, w jego zamiarze drewnianej, świątyni i tym samym odstąpić od przedwojennego projektu Mączeńskiego jako „zbyt kosztownego i czasochłonnego”. Tak się jednak nie stało. W wyniku konfliktu z konwentem kanoników regularnych ksiądz Widerski był zmuszony porzucić swój pomysł i opuścić Kamień, co nastąpiło 10 marca 1924. Kolejnym tymczasowym miejscem sprawowania kultu stał się refektarz mieszczący się na pierwszym piętrze wzniesionego przed pierwszą wojną światową domu zakonnego, w którym za zgodą biskupa Sapiehy urządzono kaplicę. Obecny, murowany kościół parafialny wzniesiono dopiero w latach 1924-1928. Nowym proboszczem i budowniczym świątyni został ksiądz Józef Dróżdż. Kamień węgielny pod budowę przyszłej świątyni wmurował arcybiskup Sapieha w czasie swojej wizyty w Kamieniu 20 czerwca 1924. Podczas prac wykorzystano przedwojenny projekt Mączeńskiego, który został zmodyfikowany przez architekta Józefa Kryłowskiego z Podgórza oraz budowniczego Ludwika Struzika. Budowa mimo problemów finansowych oraz niedostatku materiałów została ukończona w 1927 roku. 15 lipca 1928 kościół uroczyście poświęcił biskup sufragan Stanisław Rospond. Początkowo wyposażenie świątyni stanowiły drewniane ołtarze pochodzące z rozebranej w latach dwudziestych kaplicy. W ołtarzu głównym znajdował się obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem z przełomu XVI i XVII wieku cieszący się lokalnym kultem. Ołtarze boczne poświęcone były Najświętszemu Sercu Jezusa oraz św. Antoniemu Padewskiemu. Z wyposażenia dawnej kaplicy pochodziły również drewniana chrzcielnica i ambona oraz obrazy przedstawiające Zaśnięcie Najświętszej Marii Panny oraz Pogrzeb Marii. W latach trzydziestych kościół wzbogacił się o nowe ławki wykonane z drewna modrzewiowego, stalle w prezbiterium (usunięte w 1968 toku) oraz konfesjonały. W latach 1937-1939 trwały prace nad wzniesieniem nowych ołtarzy. Początkowo rozważano wykonanie ich w drewnie przez zespół stolarzy działający w warsztacie przyklasztornym, którym miał kierować rzeźbiarz Wojciech Maciejowski. Ostatecznie jednak ołtarze wzniesiono z alabastru o charakterystycznym, szarym zabarwieniu, a ich wykonaniem zajęła się Fabryka Wyrobów Alabastrowych „Żórawno” z Żórawna nad Dniestrem (obecnie na terenie Ukrainy). W ołtarzach bocznych umieszczono figury św. Józefa oraz Najświętszego Serca Jezusa. W ołtarzu głównym miała znaleźć się również rzeźbiona figura Matki Boskiej, jednak pomysł ten spotkał się z niechęcią parafian i w związku z tym w nowej nastawie umieszczono wspomniany wyżej obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem. W fabryce w Żórawnie zamówiono również nową ambonę i chrzcielnicę, a także balustradę oddzielającą prezbiterium od nawy (usunięta w 1979 roku) – wszystkie elementy wykonane z alabastru. Kolejne zmiany w wyposażeniu kamieńskiej świątyni przypadły już na czas drugiej wojny światowej. W 1940 roku obraz Matki Boskiej w ołtarzu głównym otrzymał srebrzoną sukienkę wykonaną w Krakowie. W 1939 roku powstała polichromia przedstawiająca sceny z życia Marii i Chrystusa wykonana przez Ludwika Konarzewskiego i jego ucznia Jana Molgę. Profesor Konarzewski namalował dla kamieńskiej świątyni także trzy obrazy tablicowe przedstawiające Chrzest Chrystusa, Rozmnożenie Chleba i Ostatnią Wieczerzę, a Jan Molga obrazy przedstawiające Medytacje św. Augustyna, Wizję bł. Stanisława Kazimierczyka, Wizję św. Małgorzaty Alacoque oraz Komunię Stanisława Kostki. Z innych dzieł, które znajdowały się w kamieńskiej świątyni przed 1944 rokiem, należy wymienić rzeźby przedstawiające Chrystusa Ukrzyżowanego, Pietę i Chrystusa Zmartwychwstałego wykonane przez Wojciecha Maciejowskiego oraz figury świętych: Teresy z Lisieux (również dłuta Maciejowskiego), Barbary, Franciszka z Asyżu i Antoniego Padewskiego (autorstwa uczniów Maciejowskiego). W 1942 roku zakupiono dodatkowe konfesjonały i ławki oraz położono posadzkę, natomiast w latach 1943-1944 trwały prace nad wykonaniem witraży według projektu Ludwika Konarzewskiego (wykonane przez Tadeusza Wilkosza w Krakowie). Kościół, a w szczególności nowo wprawione witraże, ucierpiał w wyniku bombardowania wsi 13 września 1944. Zniszczenia były na tyle poważne, że dalsze funkcjonowanie świątyni stanęło pod znakiem zapytania. Mimo że brano pod uwagę rozebranie kościoła, zdecydowano się jednak na stopniową naprawę uszkodzonej budowli. W 1946 roku zakupiono nowy dzwon odlany w wytwórni Felczyńskich w Przemyślu. Zastąpił on starszy instrument, pochodzący jeszcze z drewnianej kaplicy, który został zarekwirowany przez Niemców w 1941 roku. W drugiej połowie lat pięćdziesiątych XX wieku świątynia wzbogaciła się o organy, które zastąpiły dotychczas używaną fisharmonię. W 1958 roku ich budowa została ukończona, jednak instrument był wadliwy, wobec czego zalecono jego naprawę. Kwestia ta została sfinalizowana 1964 roku. Lata powojenne to także czas starań o nowe witraże. W maju 1947 roku udało się wprawić dwie pierwsze kompozycje wykonane ponownie w pracowni Tadeusza Wilkosza w Krakowie, w 1956 roku zakupiono kolejne dwa witraże, a w 1960 roku jeden. Pozostałe trzy kompozycje zostały wykonane w latach 1968-1969 w Krakowie (niestety nie wiadomo w jakiej pracowni). Kolejne zmiany w wystroju kamieńskiej świątyni wiązały się z wprowadzeniem w życie zmian wynikających z reform Soboru Watykańskiego II – w 1971 roku ustawiono nowy ołtarz celebry zwrócony w kierunku wiernych oraz lektorium. Teren przykościelny został otoczony ogrodzeniem w latach siedemdziesiątych XX wieku. Pod koniec dekady z inicjatywy proboszcza Tadeusza Masłowskiego dokonano również zmian w polichromii. Malarz Jerzy Witkowski z polichromii autorstwa Ludwika Konarzewskiego pozostawił jedynie sceny figuralne, zastępując ornament roślinny malaturą naśladującą motywy architektoniczne zaczerpnięte z dekoracji alabastrowych ołtarzy. Do najnowszych elementów wyposażenia kościoła w Kamieniu należą nowy ołtarz celebry i lektorium wykonane z marmuru karraryjskiego oraz granitowa posadzka wykonane w zakładzie kamieniarskim w Rusocicach w 2008 roku.

Opis

Kościół pw. Opieki Matki Boskiej w Kamieniu usytuowany jest na niewielkiej, wydzielonej ogrodzeniem działce usytuowanej na południe od głównej drogi wiodącej przez miejscowość. Kamieński kościół to budowla murowana z kamienia i cegły, orientowana, jednonawowa z nawą na rzucie prostokąta opiętą dziesięcioma trójuskokowymi przyporami oraz nieco węższym i półokrągło zamkniętym prezbiterium. Od strony północnej do prezbiterium przylega zakrystia na planie prostokąta. Do północno-zachodniej części nawy dostawiona jest niewielka, prostokątna kruchta. Wnętrze świątyni sklepiono sklepieniem kolebkowym z lunetami. Nawę i prezbiterium nakrywają dachy dwuspadowe, natomiast wieżę dach ostrosłupowy o czterech połaciach zwieńczony niewielkim krzyżem. Pierwotnie świątynia przekryta była dachem z czerwonej dachówki, którą w 1985 roku wymieniono na obecne pokrycie z ocynkowanej blachy. Więźbę dachową o konstrukcji płatwiowo-kleszczowej z krzyżującymi się stolcami wykonano z drewna sosnowego. Do wnętrza świątyni prowadzą trzy wejścia – główne z kruchtą od strony zachodniej, boczne również z kruchtą, z której wychodzi się na chór muzyczny i wieżę od strony północnej oraz wejście przez zakrystię. Do wejścia głównego prowadziły masywne, betonowe schody na rzucie półokręgu wylane w 1928 roku, które w 1981 roku zostały zastąpione obecnymi schodami na rzucie prostokąta. W trójosiowej i trójkondygnacyjnej fasadzie świątyni zaakcentowana wysunięciem do przodu jest oś środkowa przechodząca w górnej części w czworoboczną wieżę. W jej pierwszej kondygnacji mieści się zadaszony, opracowany w cegle, neobarokowy portal główny. Wieńczy go gzyms o kształcie łuku kotarowego, na szczycie którego znajduje się krzyż. W portalu umieszczone są dwuskrzydłowe, drewniane drzwi zamknięte łukiem półokrągłym. Ponad otworem wejściowym, w osi portalu znajduje się przeszklona rozeta. W kondygnacjach drugiej i trzeciej omawianej osi środkowej fasady mieszczą się półkoliście zamknięte okna. W osiach skrajnych nieregularnie rozmieszczono niewielkie, prostokątne okna, w kondygnacji pierwszej zamknięte półkoliście. Elewacje boczne świątyni są czteroosiowe i jednokondygnacyjne, z wyjątkiem trzykondygnacyjnej osi pierwszej, w której od strony północnej mieści się prostokątna kruchta, ponad którą rozmieszczono dwa półokrągło zamknięte okna, po jednym w kondygnacji drugiej i trzeciej. Od strony południowej we wszystkich kondygnacjach mieszczą się półokrągłe okna. Elewacje boczne nawy artykułowane są przyporami, pomiędzy którymi znajdują się okna zamknięte łukiem półokrągłym. W prezbiterium od strony wschodniej mieszczą się dwa półokrągłe okna.

Zarys problematyki artystycznej

Kościół parafialny w Kamieniu jest budowlą o skromnych rozmiarach, którego architektura łączy w sobie różne cechy stylowe, głównie neogotyk z elementami neobarokowymi. Co trzeba zaznaczyć, obecny kształt świątyni jest wynikiem modyfikacji projektu Zdzisława Mączeńskiego, której w połowie lat dwudziestych XX wieku na wyraźną prośbę kanoników regularnych dokonali architekt Józef Kryłowski oraz budowniczy kościoła Ludwik Struzik. Oryginalny projekt kamieńskiej świątyni przygotowany przez Mączeńskiego w 1914 roku zakładał wzniesienie jednonawowej budowli z czworoboczną wieżą w fasadzie przechodzącą w górnych kondygnacjach w ośmiobok. Wieża miała być zwieńczona rozbudowanym, neobarokowym hełmem z glorietą i krzyżem. Jak pisze Kazimierz Łatak, realizacją najbliższą projektowi kamieńskiej świątyni jest kościół pw. Jana Chrzciciela w Książnicach (diecezja tarnowska, powiat mielecki) zaprojektowany przez Mączeńskiego w 1914, a wzniesiony w 1927 roku. Jak już wspomniano, przedwojenny projekt architekta został uznany za zbyt czasochłonny i kosztowny w realizacji, a parafii kamieńskiej brakowało czasu jak i środków po wyburzeniu kaplicy służącej za tymczasowy kościół. W wyniku modyfikacji projektu Mączeńskiego zmniejszono znacznie bryłę kościoła oraz zrezygnowano z planowanych przez architekta kaplic bocznych o charakterze zredukowanego transeptu. Planowano zachować neobarokową formę zwieńczenia wieży, niestety zamiary te udaremniła nagła śmierć murarza i budowniczego kościoła Ludwika Struzika w 1927 roku. Ostatecznie wieżę zredukowano do formy ściany fasadowej przechodzącej w masywną czworoboczną formę nakrytą prostym, ostrosłupowym hełmem. Zmiany dokonane przez Kryłowskiego i Struzika zatarły eklektyczny charakter koncepcji Mączeńskiego, nadając architekturze kamieńskiej świątyni znacznie surowszy i cięższy charakter. Wyposażenie kościoła Opieki Matki Boskiej w Kamieniu to z kolei zbiór dzieł sztuki pochodzących z różnych epok, z których przeważającą większość stanowią obiekty z pierwszej połowy XX wieku. Na szczególną uwagę zasługuje cenny zespół alabastrowych ołtarzy wraz chrzcielnicą i amboną o cechach neoromańskich wykonanych pod koniec lat trzydziestych w należącej do rodziny Czartoryskich Fabryce Wyrobów Alabastrowych „Żórawno” w Żórawnie. Fabryka ta wykonywała elementy wyposażenia wnętrz, w tym realizowała liczne projekty elementów wyposażenia kościelnego: ołtarzy, ambon, świeczników czy balustrad i okładzin ściennych. Z alabastru żórawieńskiego wykonane są na przykład elementy wyposażenia kościoła pw. Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Marii Panny przy ulicy Rakowickiej w Krakowie (ołtarze projektu Józefa Szostakiewicza) czy rzeszowskiego kościoła pw. Chrystusa Króla. Do cennych obiektów należą także rzeźby wykonane na początku lat czterdziestych XX wieku przez Wojciecha Maciejowskiego i jego uczniów. Urodzony w Żabnicy koło Żywca Maciejowski od początku lat dwudziestych XX wieku działał w Krakowie, specjalizując się w wyposażaniu wnętrz kościelnych. Z jego usług korzystali m.in. kanonicy regularni laterańscy w Krakowie, karmelici trzewiczkowi na Piasku, bonifratrzy i augustianie na krakowskim Kazimierzu czy parafia św. Szczepana w Krakowie. Z wykonanej przez Ludwika Konarzewskiego w latach 1939-1940 polichromii kościoła zachowały się obecnie jedynie sceny figuralne – wizerunki czterech ewangelistów w medalionach na sklepieniu prezbiterium, sceny Zwiastowania, Bożego Narodzenia, Modlitwy w Ogrójcu, Ukrzyżowania, Zmartwychwstania i Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny na sklepieniu korpusu nawowego oraz wizerunek Matki Boskiej Częstochowskiej w otoczeniu polskich świętych na ścianie tęczowej. Dopełniający kompozycje figuralne ornament roślinny został zamalowany przez Jana Witkowskiego w 1979 roku.

Stan zachowania / Prace konserwatorskie

Dobry.

Streszczenie

Kościół parafialny w Kamieniu jest budowlą o skromnych rozmiarach, którego architektura łączy w sobie różne cechy stylowe, głównie neogotyk z elementami neobarokowymi. Parafia w Kamieniu została erygowana przez kardynała Jana Puzynę 15 marca 1909, a duszpasterstwo tamże powierzono krakowskiemu Konwentowi Kanoników Regularnych Najświętszego Zbawiciela Laterańskiego, którzy od 1408 roku byli właścicielami wsi. Do czasu wzniesienia obecnej świątyni za kościół parafialny tymczasowo służyła drewniana kaplica z końca XVIII wieku, której niewielkie rozmiary nie spełniały potrzeb lokalnej społeczności. Kaplica została rozebrana w listopadzie 1923 roku. Obecny, murowany kościół parafialny wzniesiono w latach 1924-1928 według projektu warszawskiego architekta Zdzisława Mączeńskiego z 1914 roku, który został znacznie zmodyfikowany przez architekta Józefa Kryłowskiego oraz budowniczego Ludwika Struzika. W wyniku modyfikacji zmniejszono bryłę kościoła oraz zrezygnowano z planowanych przez architekta kaplic bocznych o charakterze zredukowanego transeptu, a rozbudowaną wieżę z neobarokowym hełmem zredukowano do formy ściany fasadowej przechodzącej w masywną czworoboczną formę nakrytą prostym, ostrosłupowym dachem. Zmiany dokonane przez Kryłowskiego i Struzika zatarły eklektyczny charakter koncepcji Mączeńskiego, nadając architekturze kamieńskiej świątyni znacznie surowszy i cięższy charakter. Wyposażenie kościoła Opieki Matki Boskiej w Kamieniu to z kolei zbiór dzieł sztuki pochodzących z różnych epok, z których przeważającą większość stanowią obiekty z pierwszej połowy XX wieku. Na szczególną uwagę zasługuje cenny zespół alabastrowych ołtarzy wraz chrzcielnicą i amboną o cechach neoromańskich, wykonanych pod koniec lat trzydziestych w należącej do rodziny Czartoryskich Fabryce Wyrobów Alabastrowych „Żórawno” w Żórawnie. Do cennych obiektów należą także rzeźby wykonane na początku lat czterdziestych XX wieku przez krakowskiego rzeźbiarza Wojciecha Maciejowskiego i jego uczniów oraz zachowane fragmenty figuralnej polichromii z lat 1939-1940 namalowanej przez profesora Ludwika Konarzewskiego oraz jego uczniów.

Bibliografia