Kościół św. Jana Chrzciciela

Dzieje zabytku

Między 1647 a 1649 rokiem na Górną Orawę przybył jeden z pionierów rekatolizacji, kapłan diecezji krakowskiej, mistrz sztuk wyzwolonych Akademii Krakowskiej, ksiądz Jan Sczechowicz. Arcybiskup prymas Węgier powierzył temu kapłanowi odbudowę struktur kościelnych w całym komitacie. Sczechowicz otrzymał szereg zadań i pozwoleń, mógł również poświęcać sprzęt kościelny i cmentarze. W 1650 roku przystąpił do budowy kościoła w Orawce. W tym celu została zakupiona za 20 talarów carskich ziemia od gospodarza Jana Cieslaka na tzw. Roli Madoniowej. Spisując swój testament w 1659 roku Sczechowicz skromnie zapewniał, że środki na ten cel udało się uzbierać z licznych jałmużn i darowizn oraz przy jego niewielkim wkładzie. Jednakże zeznania składane przez chłopów z Orawki w sprawie prześladowania katolików na Orawie wskazują, że ksiądz Sczechowicz sam ufundował powyższą sumę. Wkrótce luterańska administracja zakwestionowała ową sprzedaż gruntu, jako bezpodstawną z racji, że w tym czasie chłop nie mógł posiadać własnej ziemi. Mimo tych sprzeciwów u progu 1651 roku budowa kościoła była wyraźnie zaawansowana. Już od lutego 1651 roku ksiądz Sczechowicz mógł odprawiać mszę świętą przy misyjnym ołtarzu przenośnym, w którym umieszczono relikwie św. Zefiryna, welonu św. Katarzyny ze Sieny i św. Doroty. W 1654 roku budowa otrzymała protekcję ze strony cesarza Ferdynanda III, który oficjalnym pismem wziął pod opieką księdza Sczechowicza i wykonywane przez niego dzieło. Rok później przyznał również Sczechowiczowi nobilitację wraz z herbem za dzieło misyjne na Spiszu i Orawie. W 1715 roku biskup belgradzki Łukasz Natalii, objeżdżający parafie orawskie, konsekrował kościół św. Jana Chrzciciela w Orawce. Pierwszą relację o wyglądzie tej świątyni spisał ksiądz Jan Ratułowski w 1656 roku. W tym czasie większa część świątyni była wystawiona, a obok stała już gotowa dzwonnica, pod którą ustawiono trzy prowizoryczne ołtarze, konfesjonał i pomieszczenie na sprzęty gospodarcze. Czas powstania wspomnianej dzwonnicy jest kwestią sporną pośród badaczy historii kościoła w Orawce. Bez wszelkich wątpliwości można jednak opisać budowę kaplicy Matki Boskiej Bolesnej, którą odnotowano szczegółowo w źródłach. Tą czworoboczną część świątyni, dostawioną do wschodniej ściany prezbiterium i zamkniętą trójbocznie zbudowano w 1728 roku. Jednakże zamysł jej powstania podjął pleban Jan Gawenda już w latach 1715-1723. Kaplicę odnowił oraz wyposażył w potrzebne sprzęty pleban Antoni Tuszyński (1816-1819), pochowany zresztą pod posadzką kaplicy. W 1901 roku znacznemu remontowi uległa wieża kościelna. Prawdopodobnie dokonano całkowitego demontażu starej konstrukcji. W tym roku usunięto również barokową wieżyczkę na sygnaturkę z dachu nawy. Za zgodą Bogdana Tretera architekt Kramowski zaprojektował w 1935 roku nową wieżyczkę, strzelistą i wieloboczną, obitą gontem. Opisując historię budowy kościoła w Orawce należy również wspomnieć o powielanym przez lata błędzie, jakoby w Orawce miała stać wzniesiona w 1614 roku świątynia protestancka. Błąd wynika z odczytania dokumentu, w którym zapisano że kościół stanął w 1614 roku w Orawce. Jednakże od końca XVI do połowy XVII wieku nazwą tą określano większy obszar, zajmujący również wsie Podwilk, Podsarnie, Harkabuz. Świątynia z 1614 roku w istocie została wystawiona w Podwilku, a sama (dzisiejsza) Orawka przed wybudowaniem obecnej świątyni nie posiadała żadnego kościoła.

Ołtarz główny wraz z dekoracją rzeźbiarską wykonano prawdopodobnie w czasie posługi księdza Barnego około 1693-1705 roku. W polu umieszczona jest rzeźbiona Pieta, a na zasuwie obraz św. Jana Chrzciciela. Powyżej znajduje się medalion z rzeźbioną głową św. Jana Chrzciciela na tacy. W osiach bocznych płytkie nisze mieszczą figury św. Wojciecha po lewej stronie i św. Stanisława po prawej. W drugiej kondygnacji jest obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem. Kondygnację flankują rzeźby św. Barbary po lewej stronie oraz św. Katarzyny Aleksandryjskiej po prawej stronie. Z kolei na osi skrajnych kolumn, za przyczółkami ustawiona jest druga para dwóch świętych prawdopodobnie węgierskich. Drzwiczki bramek są ozdobione malowanymi przedstawieniami św. Piotra po lewej stronie i św. Pawła po prawej. Ponad bramkami na cokołach ustawione są figury św. Stefana po lewej stronie i św. Władysława po prawej. Interesujące przedstawienie znajduje się również na odwrociu ołtarza, gdzie umieszczone jest malowidło przedstawiające św. Marię Magdalenę. Z kolei ołtarze boczne oraz ambonę wykonano w latach około 1693-1705. Interesujący ołtarz znajuje się również w kaplicy bocznej. Ołtarz powstał wkrótce po wybudowaniu kaplicy Matki Boskiej Bolesnej, czyli około 1728 roku. Pierwotnie w polu głównym umieszczona była rzeźbiona Pieta, która obecnie znajduje się na ołtarzu głównym. Niestety nieznana jest atrybucja rzeźb umieszczonych na ołtarzu o prowincjonalnym charakterze wykonania. Ikonografia ołtarza w całości poświęcona jest tematyce pasyjnej, którą prezentuje przede wszystkim krucyfiks umieszczony w polu głównym (pierwotnie też rzeźba Piety), a także rzeźby aniołów i aniołków z arma Christi w dłoniach, święci związani z Męką Pańską, tj. św. Maria Magdalena i św. Weronika. Do wezwania kaplicy – Matki Boskiej Bolesnej odnosi się serce umieszczone w partii belkowania, przebite mieczami. Niewątpliwie jedynymi z najcenniejszych zabytków w kościele w Orawce są tkaniny wielkopostne, a zwłaszcza tkanina z przedstawieniem Matki Boskiej Bolesnej, która powstała w XVIII wieku i należy do typu opon jednoscenowych (Einszeniger Typ). Stanowi spójny komplet wraz z tkaninami przedstawiającymi: Biczowanie Chrystusa i św. Marię Magdalenę. Ponadto w świątyni znajduje się szereg innych wysokiej klasy artystycznej dzieła, które warto zobaczyć, w tym obrazy, rzeźby, feretrony, stalle i ławki, a także polichromię ścienną obejmującą całe wnętrze. Wychodząc z kościoła warto zwrócić uwagę na kapliczkę, nazywaną również słupem morowym, która powstała w 1758 roku w Białym Potoku z fundacji księdza Adama Wilczka. Zdobią ją wizerunki świętych: św. Marii Magdaleny, św. Rozalii, św. Donata i św. Floriana, a na szczycie znajduje się figura Matki Boskiej Niepokalanie Poczętej z Dzieciątkiem. Figury świętych niewiast miały chronić przed zarazą, św. Donata przed piorunami i burzami, św. Floriana przed pożarami, a o wszelką opieką proszono Matkę Boską Niepokalanie Poczętą.

Opis

Kościół św. Jana Chrzciciela w Orawce usytuowany jest w centrum wsi na zachód od drogi prowadzącej z Jabłonki do Podwilka. Jest otoczony starodrzewiem, teren przykościelny opasany jest murem z łamanego kamienia. W granicach ogrodzenia znajduje się rozległy cmentarz przykościelny.

Kościół orientowany, drewniany, konstrukcji zrębowej z wieżą na słup na kamiennej podmurówce. Prezbiterium wydłużone i zamknięte wielobocznie, nawa szersza i prostokątna. Przy prezbiterium od północy usytuowana jest zakrystia, a od wschodu murowana kaplica Matki Boskiej Bolesnej z 1728 roku o wielobocznym zakończeniu z przybudówką w rodzaju zakrystii od północy. Świątynia zbudowana jest z bierwion, łączonych na kwadratowy czop, bez ostatków. Poszczególne barwiona umocnione są pionowo tyblami.

Wnętrze kościoła nakrywają stropy drewniane, płaskie, w nawie z zaskrzynieniami, podpartymi słupami. Zaskrzynienia w nawie obite są deskami dekorowanymi polichromią. W kaplicy Matki Boskiej Bolesnej sklepienie kolebkowe z lunetami. Ściana arkady tęczowej zamknięta jest łukiem półkolistym, na belce tęczowej umieszczona jest Grupa Ukrzyżowania. Przy nawie od południa dobudowana jest nowsza, drewniana kruchta. Chór muzyczny wsparty na dwóch profilowanych słupach z nim złączony chórek boczny przy północnej ścianie nawy. Otwory okienne usytuowane wyłącznie od strony południowej w kształcie stojących prostokątów, zamknięte półkoliście.

Na zewnątrz ściany świątyni obite gontem z wyjątkiem murowanej kaplicy Matki Boskiej Bolesnej, która została otynkowana. Wieża częściowo wtopiona w korpus, częściowo wysunięta ryzalitycznie; w przyziemiu babiniec. Wieża wzniesiona w konstrukcji słupowo-ramowej, główne narożne słupy nośne pochylone, wzmocnione tzw. krzyżami św. Andrzeja. Wieża zwieńczona jest nadwieszoną izbicą, szalowaną deskami w układzie pionowym z listwowaniem z czterolistnymi okienkami. Wyżej ostrosłupowy hełm z czterema narożnymi wieżyczkami. Kościół nakryty gontem w postaci długiego, kalenicowego dachu o rozległych połaciach, otulonym płaszczem gontowym z szerokim, załamanym okapem. Na wspólnym dachu kościoła i kaplicy nowa wieżyczka na sygnaturkę.

Zarys problematyki artystycznej

Kościół w Orawce został wybudowany w typowym układzie wnętrza z podziałem na dwa człony odpowiadające potrzebom liturgii: prezbiterium stanowiącym część kapłańską oraz nawę, przeznaczoną dla wiernych. Nietypowym rozwiązaniem jest jednak dobudowanie do wschodniej części prezbiterium murowanej kaplicy Matki Boskiej Bolesnej. Charakterystyczne z kolei dla kościołów gotyckich i późnogotyckich jest rozmieszczenie okien tylko po stronie południowej oraz nakrycie budowli jednym dachem o jednej kalenicy nad nawą i prezbiterium. W gotyku unikano umieszczania okien po stronie północnej, bowiem uważano ją za strefę zła, natomiast otwory drzwiowe ze względów bezpieczeństwa ograniczano tylko do koniecznych.

Streszczenie

Kościół św. Jana Chrzciciela w Orawce to pierwsza na północnej Orawie parafialna świątynia katolicka. Budowa świątyni rozpoczęła się około 1650 roku, w czasie gdy proboszczem parafii był ksiądz Jan Sczechowicz, który zmarł tuż po ukończeniu budowy kościoła w 1659 roku i został pochowany pod posadzką w prezbiterium. Na przestrzeni wieków wygląd kościoła ulegał zmianom. Prezbiterium z zakrystią, nawę oraz wieżę, która jest najstarszą częścią kościoła, zbudowano z drewna na zrąb w latach około 1650-1656. Murowaną z kamienia, otynkowaną kaplicę dostawiono za ołtarzem około 1728 roku. Wieża kiedyś zwieńczona baniastym hełmem została przebudowana w 1901 roku i nakryta iglicą. Obecny dach nawy, prezbiterium i kaplicy został zaprojektowany i wykonany w 1935 roku. Wtedy dodano również sygnaturkę. Ołtarz główny wraz z dekoracją rzeźbiarską wykonano prawdopodobnie w czasie posługi księdza Barnego około 1693-1705 roku. W polu umieszczona jest rzeźbiona Pieta, a na zasuwie obraz św. Jana Chrzciciela. Powyżej znajduje się medalion z rzeźbioną głową św. Jana Chrzciciela na tacy. W osiach bocznych płytkie nisze mieszczą figury św. Wojciecha po lewej stronie i św. Stanisława po prawej. W drugiej kondygnacji jest obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem. Kondygnację flankują rzeźby św. Barbary po lewej stronie oraz św. Katarzyny Aleksandryjskiej po prawej stronie. Z kolei na osi skrajnych kolumn, za przyczółkami ustawiona jest druga para dwóch świętych prawdopodobnie węgierskich. Drzwiczki bramek są ozdobione malowanymi przedstawieniami św. Piotra po lewej stronie i św. Pawła po prawej. Ponad bramkami na cokołach ustawione są figury św. Stefana po lewej stronie i św. Władysława po prawej. Interesujące przedstawienie znajduje się również na odwrociu ołtarza, gdzie umieszczone jest malowidło przedstawiające św. Marię Magdalenę. Z kolei ołtarze boczne oraz ambonę wykonano w latach około 1693-1705. Interesujący ołtarz znajuje się również w kaplicy bocznej. Ołtarz powstał wkrótce po wybudowaniu kaplicy Matki Boskiej Bolesnej, czyli około 1728 roku. Pierwotnie w polu głównym umieszczona była rzeźbiona Pieta, która obecnie znajduje się na ołtarzu głównym. Niestety nieznana jest atrybucja rzeźb umieszczonych na ołtarzu o prowincjonalnym charakterze wykonania. Ikonografia ołtarza w całości poświęcona jest tematyce pasyjnej, którą prezentuje przede wszystkim krucyfiks umieszczony w polu głównym (pierwotnie też rzeźba Piety), a także rzeźby aniołów i aniołków z arma Christi w dłoniach, święci związani z Męką Pańską, tj. św. Maria Magdalena i św. Weronika. Do wezwania kaplicy – Matki Boskiej Bolesnej odnosi się serce umieszczone w partii belkowania, przebite mieczami. Niewątpliwie jedynymi z najcenniejszych zabytków w kościele w Orawce są tkaniny wielkopostne, a zwłaszcza tkanina z przedstawieniem Matki Boskiej Bolesnej, która powstała w XVIII wieku i należy do typu opon jednoscenowych (Einszeniger Typ). Stanowi spójny komplet wraz z tkaninami przedstawiającymi: Biczowanie Chrystusa i św. Marię Magdalenę. Ponadto w świątyni znajduje się szereg innych wysokiej klasy artystycznej dzieła, które warto zobaczyć, w tym obrazy, rzeźby, feretrony, stalle i ławki, a także polichromię ścienną obejmującą całe wnętrze. Wychodząc z kościoła warto zwrócić uwagę na kapliczkę, nazywaną również słupem morowym, która powstała w 1758 roku w Białym Potoku z fundacji księdza Adama Wilczka. Zdobią ją wizerunki świętych: św. Marii Magdaleny, św. Rozalii, św. Donata i św. Floriana, a na szczycie znajduje się figura Matki Boskiej Niepokalanie Poczętej z Dzieciątkiem. Figury świętych niewiast miały chronić przed zarazą, św. Donata przed piorunami i burzami, św. Floriana przed pożarami, a o wszelką opieką proszono Matkę Boską Niepokalanie Poczętą.

Bibliografia