Sakralne Dziedzictwo Małopolski

Dzieje zabytku

Rzeźba św. Stanisława biskupa, stanowiąca element wystroju ołtarza głównego w kościele parafialnym w Kętach, powstała najprawdopodobniej w latach sześćdziesiątych XVII wieku, kiedy miała miejsce odbudowa zniszczonej pożarem świątyni.

Opis

Całopostaciowa, drążona z tyłu figura św. Stanisława biskupa stojącego w układzie frontalnym, w nieznacznym kontrapoście, na niewielkim postumencie. Owalną, pociągłą twarz charakteryzują wyraziste, sumarycznie opracowane rysy z krótkim, lekko zadartym nosem, dużymi, szeroko rozstawionymi oczami o delikatnie przymkniętych powiekach, wyrazistymi łukami brwi oraz zarumienionymi policzkami, czubkiem nosa i wydatnym podbródkiem. Ciemnobrązowe, falowane włosy wspierają się na barkach. Św. Stanisław ubrany jest w strój pontyfikalny składający się ze złoconej alby, srebrzonej komży, złoconego mucetu i spiętej pod szyją, złoconej kapy zdobionej motywami floralnymi oraz obszyciem z kaboszonami. Dłonie biskupa osłaniają czerwone rękawiczki, stopy czerwone buty. Głowę wieńczy srebrzona i złocona infuła zdobiona aplikacjami w formie kaboszonów, której srebrzone taśmy opadają na ramiona świętego. Święty w lewej ręce trzyma pastorał, prawą unosi w geście błogosławieństwa. U jego stóp, po lewej stronie widoczne jest półpostaciowe przedstawienie Piotrowina wydostającego się z prostokątnego, srebrzonego sarkofagu. Sylwetkę mężczyzny osłania złocony płaszcz narzucony także na podniesioną do góry głowę. Twarz charakteryzują sumarycznie opracowane rysy ze spiczasto zakończonym nosem i wydatnymi wąsami. Duże, szerokie dłonie złożone są w geście modlitewnym.

Zarys problematyki artystycznej

Rzeźba stanowi element wystroju ołtarza określanego w „Katalogu zabytków sztuki w Polsce” jako wczesnobarokowy i datowanego na trzecią ćwierć XVII wieku. W połowie XVII wieku w twórczości snycerskiej można zaobserwować swego rodzaju ożywienie po okresie pewnej stagnacji, jaka miała miejsce w dobie renesansu. Zmiany te jednak w dużej mierze odnoszą się głównie do struktur retabulów ołtarzowych, przybierających zmonumentalizowane formy, niejednokrotnie zdobionych bogatą ornamentyką. Dopełniająca natomiast ich wystrój plastyka figuralna, umieszczana w niszach, po bokach nastaw czy na gzymsach wieńczących poszczególne kondygnacje, charakteryzuje się jeszcze pewną sztywnością i hieratycznością. Przejawem nieznacznego zdynamizowania sylwetek stojących postaci jest niewydatny kontrapost. Zazwyczaj poddawane pewnej typizacji twarze są stosunkowo szerokie, o sumarycznie opracowanych, wyrazistych rysach oraz wzroku utkwionym na wprost, w bliżej nieokreśloną przestrzeń. Stosunkowo syntetyczny modelunek, niejednokrotnie zakrawający o pewien schematyzm, dotyczy także drapowania tkanin ubiorów, charakteryzującego się najczęściej rytmicznymi układami fałd rurkowych. Owe tendencje w rzeźbie figuralnej ulegają pewnym przemianom i znacznemu zdynamizowaniu tuż przed wybuchem wojen szwedzkich w trakcie tzw. potopu.

Jeden z najbardziej znanych polskich świętych, św. Stanisław przyszedł na świat w Szczepanowie koło Brzeska około 1039 roku. Średniowieczne źródła hagiograficzne zawierają informacje, iż wywodził się z rycerskiego rodu Turzynitów. Po śmierci biskupa Lamberta Suły w 1072 roku został mianowany przez Bolesława II Śmiałego biskupem krakowskim. Piastując ów urząd ufundował w swej rodzinnej miejscowości drewniany kościół poświęcony św. Marii Magdalenie. Wzbogacił także krakowskie biskupstwo m.in. o wieś Piotrawin. Wraz z królem dążył do odnowienia instytucji kościelnych w państwie, jednak z końcem lat siedemdziesiątych popadł w konflikt z władcą. Kronikarze średniowieczni wysuwali przypuszczenia, że jego powodem był sprzeciw królewskim prerogatywom, bunt lub wręcz zdrada. Przyjęło się uważać, że bezpośrednią przyczyną sporu była otwarta krytyka nieodpowiedniego traktowania poddanych oraz „publicznego powodowania zgorszenia”. W konsekwencji biskup Stanisław miał się posunąć do groźby nałożenia na Bolesława ekskomuniki, za co został skazany na śmierć. Kara poćwiartowania ciała, jakiej według tradycji dokonano na Skałce w kościele św. Michała podczas sprawowania przez biskupa Stanisława liturgii, została wymierzona przy prawdopodobnym udziale samego władcy. Miejsce śmierci duchownego stało się także pierwotnym miejscem jego pochówku. Tragiczne wydarzenie wywołało w kraju zamęt, przyczyniając się do umocnienia opozycji przeciw panującemu. Sytuacja ta zmusiła Bolesława do ucieczki na Węgry, gdzie zmarł. Rozwijający się natychmiastowo kult biskupa Stanisława sprawił, że od połowy XII wieku zaczęto go uważać za męczennika, a z jego ciałem, przeniesionym w 1088 roku do katedry wawelskiej, wiązano fakt cudownego scalenia. Biskup krakowski Prędota rozpoczął starania o kanonizację Stanisława, jaka dokonała się 8 września 1253 w bazylice św. Franciszka w Asyżu pod przewodnictwem papieża Innocentego IV. Świętemu, uznanemu wówczas za jednego z głównych patronów Polski, w późniejszych czasach przypisywano cudowne wstawiennictwo w ważnych politycznie wydarzeniach, jak m.in. bitwa pod Grunwaldem.
Wizerunki reprezentacyjne św. Stanisława charakteryzuje przede wszystkim strój biskupi oraz trzymany przez świętego pastorał, od XV wieku natomiast ich dopełnienie stanowi sylwetka wychodzącego z grobu, wskrzeszonego Piotra Strzemieńczyka z Janiszowa zwanego Piotrowinem. Postać ta wiąże się ze wspomnianym zakupem dóbr ziemskich, o które upomniała się rodzina już po śmierci dawnego właściciela. Postawiony przed sądem biskup Stanisław, nie mogąc się skutecznie bronić, poprosił o trzy dni na wyjaśnienie nieporozumienia. Czas ten przeznaczył na post, modlitwę oraz odprawienie mszy świętej. Wskrzeszony wówczas Piotrowin miał poświadczyć słuszność słów biskupa. Wykształcone w średniowiecznej plastyce wzorce ikonograficzne były kontynuowane także w XVII i XVIII wieku. Wówczas jednak sylwetka Piotrowina posiadała naturalne rozmiary, w przeciwieństwie do stosowanej w średniowieczu perspektywy hieratycznej, ze znacznie pomniejszoną względem świętego postacią mężczyzny.

Stan zachowania / Prace konserwatorskie

Dobry, rzeźba konserwowana w 1962 roku przez Szmigielskiego z Krakowa, następnie w 1986 roku przez Jacka Konarskiego ze Śląska podczas konserwacji ołtarza.

Literatura

Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, województwo krakowskie, (red.) Szablowski Jerzy, t. 1, Warszawa 1953, s. 15.

Karpowicz Mariusz, Sztuka polska XVII wieku, Warszawa 1983, s. 80.

Cader Stanisław, Dawne i współczesne obiekty sakralne ziemi kęckiej, Kęty 2011, s. 10.

Szczęsna Joanna, św. Stanisław, [w:] Encyklopedia katolicka, (red.) Gigilewicz Edward, t. 18, Lublin 2013, sp. 783-787.

Streszczenie

Zdobiąca strukturę ołtarza głównego w kościele parafialnym w Kętach rzeźba, przedstawiająca św. Stanisława biskupa, jednego z głównych patronów Polski, nosi znamiona cech stylowych, jakie charakteryzują rzeźbę polską połowy XVII wieku.