Sakralne Dziedzictwo Małopolski

Dzieje zabytku

Rzeźba św. Kazimierza, stanowiąca element wystroju ołtarza głównego w kościele parafialnym w Kętach, powstała najprawdopodobniej w latach sześćdziesiątych XVII wieku, kiedy miała miejsce odbudowa zniszczonej pożarem świątyni.

Opis

Całopostaciowa, drążona z tyłu figura św. Kazimierza stojącego w układzie frontalnym na niewielkim, prostopadłościennym postumencie. Owalną twarz charakteryzują sumarycznie opracowane rysy z krótkim, zaokrąglonym nosem, szeroko rozstawionymi oczami oraz podkreślonymi rumieńcem policzkami, czubkiem nosa oraz brodą. Na barki opadają skręcone w wydatne pukle, brązowe włosy. Święty ubrany jest w strój książęcy składający się z długiej, srebrzonej sukni oraz złoconego płaszcza z szerokimi rękawami i gronostajowym obszyciem, na który nałożona jest gronostajowa peleryna. Na głowie ma mitrę książęcą z wydatnym krzyżem. W zgiętych w łokciach, wyciągniętych przed siebie rękach pierwotnie znajdowały się niezachowane atrybuty.

Zarys problematyki artystycznej

Rzeźba stanowi element wystroju ołtarza określanego w „Katalogu zabytków sztuki w Polsce” jako wczesnobarokowy i datowanego na trzecią ćwierć XVII wieku. W połowie XVII wieku w twórczości snycerskiej można zaobserwować swego rodzaju ożywienie po okresie pewnej stagnacji, jaka miała miejsce w dobie renesansu. Zmiany te jednak w dużej mierze odnoszą się głównie do struktur retabulów ołtarzowych, przybierających zmonumentalizowane formy, niejednokrotnie zdobionych bogatą ornamentyką. Dopełniająca natomiast ich wystrój plastyka figuralna, umieszczana w niszach, po bokach nastaw czy na gzymsach wieńczących poszczególne kondygnacje, charakteryzuje się jeszcze pewną sztywnością i hieratycznością. Przejawem nieznacznego zdynamizowania sylwetek stojących postaci jest niewydatny kontrapost. Zazwyczaj poddawane pewnej typizacji twarze są stosunkowo szerokie, o sumarycznie opracowanych, wyrazistych rysach oraz wzroku utkwionym na wprost, w bliżej nieokreśloną przestrzeń. Stosunkowo syntetyczny modelunek, niejednokrotnie zakrawający o pewien schematyzm, dotyczy także drapowania tkanin ubiorów, charakteryzującego się najczęściej rytmicznymi układami fałd rurkowych. Owe tendencje w rzeźbie figuralnej ulegają pewnym przemianom i znacznemu zdynamizowaniu tuż przed wybuchem wojen szwedzkich w trakcie tzw. potopu.

3 października 1458 na Wawelu przyszło na świat trzecie dziecko Kazimierza IV Jagiellończyka i Elżbiety Rakuszanki – królewicz Kazimierz. Wraz z rodzeństwem został oddany pod opiekę światłych wychowawców, jak Jan Długosz, Stanisław Szydłowiecki oraz Filip Buonaccorsi zwany Kallimachem, natomiast przygotowaniem młodego królewicza do sakramentu bierzmowania zajmował się Jan Kanty. Gruntowne wykształcenie sprawiło, iż uchodził za jednego z ówczesnych najświatlejszych dynastów europejskich, „uosobienie ideału księcia chrześcijańskiego”. Po nieudanej próbie przejęcia należnej mu władzy na Węgrzech udał się w 1474 roku na Jasną Górę, gdzie złożył śluby czystości i oddał się w tzw. niewolnictwo maryjne. Sprawując rządy w imieniu swego ojca, który w 1481 roku udał się na Litwę celem rozstrzygnięcia spisku kniaziów ruskich, jako jego namiestnik wykazał się sprawiedliwością, troską o potrzebujących oraz staraniami o bezpieczeństwo Korony. W 1483 roku Kazimierz chwilowo nawet zastępował podkanclerzego koronnego. Pełniąc te obowiązki w Wilnie zasłużył się nie tylko znacznym wpływem na rozwój architektoniczny miasta, głównie poprzez wznoszenie kościołów, ale przede wszystkim wzbudził szacunek i wdzięczność dbałością o potrzeby mieszkańców. W Wilnie Kazimierz zachorował na gruźlicę, czego następstwem była jego śmierć 4 marca 1484 w Grodnie, podczas wyprawy na sejm w Lublinie. Miejscem jego spoczynku stała się kaplica Matki Boskiej w katedrze wileńskiej, gdzie za życia często się modlił. Zainicjowany w 1516 roku m.in. przez biskupa Wojciecha Radziwiłła i popierany przez Zygmunta I Starego proces kanonizacyjny Kazimierza, mimo sprawnej, pozytywnej odpowiedzi z Rzymu nie został sfinalizowany, gdyż przesłane do papieża akta kanonizacyjne zaginęły w trakcie ataku Karola V w 1527 roku (tzw. sacco di Roma). Wznowiony przez papieża Klemensa VIII proces zakończył się kanonizacją Kazimierza 10 maja 1604. Wówczas został także poświęcony kamień węgielny pod budowę kościoła w Wilnie, noszącego wezwanie nowo kanonizowanego świętego, w którym złożono jego relikwie. W połowie XX wieku przeniesiono je do kościoła świętych Piotra i Pawła na Antokolu, natomiast w 1989 roku powróciły do katedry wileńskiej, która od początku stanowiła centrum kultu św. Kazimierza. Ciekawostkę stanowią ludowe obyczaje związane z obchodami wspomnienia świętego królewicza – organizowane od XVIII wieku kiermasze odpustowe zwane Kaziukami, podczas których można nabyć pierniki, obwarzanki smorgońskie, palmy wielkanocne, zioła oraz wyroby ceramiczne i wikliniarskie.
Tworzone od XVI wieku wizerunki św. Kazimierza ukazują go jako pozbawionego zarostu młodzieńca z dłuższymi, sięgającymi ramion włosami, ubranego w strój książęcy. Atrybuty świętego wskazują zarówno na jego królewskie pochodzenie (mitra książęca lub korona, berło, tarcze herbowe Litwy i Korony), jak i głęboką religijność (krucyfiks, różaniec) oraz śluby czystości (kwiat lilii).

Stan zachowania / Prace konserwatorskie

Dobry, figura była odczyszczana w 1986 roku podczas konserwacji ołtarza.

Literatura

Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, województwo krakowskie, (red.) Szablowski Jerzy, t. 1, Warszawa 1953, s. 15.

Karpowicz Mariusz, Sztuka polska XVII wieku, Warszawa 1983, s. 80.

Cader Stanisław, Dawne i współczesne obiekty sakralne ziemi kęckiej, Kęty 2011, s. 10.

Karpowicz Mariusz, Sztuka polska XVII wieku, Warszawa 1983, s. 10.

Jacniacka Maria, św. Kazimierz, [w:] Encyklopedia katolicka, red. Gigilewicz Edward, t. 8, Lublin 2000, sp. 1275-1279.

Streszczenie

Jedna z rzeźb zdobiących strukturę ołtarza głównego w kościele parafialnym w Kętach, przedstawiająca polskiego królewicza św. Kazimierza Jagiellończyka, nosi znamiona cech stylowych, jakie charakteryzują rzeźbę polską połowy XVII wieku.