Św. Andrzej

Dzieje zabytku

Omawiana rzeźba przedstawiająca św. Andrzeja, przechowywana w kruchcie świątyni paczółtowickiej, podobnie jak pozostałe eksponowane tam figury przedstawiające m.in. św. Piotra, św. Mikołaja to dzieło o nieustalonym pochodzeniu i autorstwie. Żadna z rzeźb nie została wspomniana w wizytacjach ani inwentarzach kościoła w Paczółtowicach, wobec czego ustalenie ich dziejów nie jest możliwe. W wydanym w 1953 roku tomie „Katalogu zabytków sztuki w Polsce” poświęconym zabytkom województwa krakowskiego grupę rzeźb określono lakonicznie jako „dziewięć posążków świętych męskich, barokowych”. Dziś w kruchcie świątyni przechowywanych jest ich siedem: omawiana figura św. Andrzeja, rzeźby św. Mikołaja, świętego papieża Grzegorza Wielkiego lub Klemensa Rzymskiego, św. Marcina z Tours, św. Piotra, św. Jana Chrzciciela i rzeźba przedstawiająca postać niezidentyfikowanego świętego króla. Na przełomie 1995 i 1996 roku wymienione figury poddane zostały konserwacji w pracowni profesora Ireneusza Płuski dziekana Wydziału Konserwacji i Restauracji Dzieł Sztuki krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych.

Opis

Rzeźba pełnoplastyczna, ścięta z tyłu, ustawiona na niewielkim ośmiobocznym postumencie. Święty ukazany w całej postaci, frontalnie w postawie stojącej, w wyraźnym kontrapoście. Lewa noga postaci zgięta w kolanie, wysunięta do przodu, bosa stopa wsparta na postumencie. Prawa ręka świętego lekko ugięta w łokciu i odwiedziona w lewo, ku dołowi. Lewa wyprostowana, wzniesiona ku górze; dłoń z palcem wskazującym skierowanym na wprost. Głowa św. Andrzeja skierowana nieznacznie w lewo. Twarz szczupła, podłużna z wysokim czołem, niewielkimi oczami oraz krótkim, prostym nosem. Dłuższe włosy skręcone w mięsistych puklach, na czubku głowy tworzą szpic. Broda sięgająca piersi, kędzierzawa. Włosy i zarost szarobrązowe. Święty jest ubrany w długą, złotą szatę przewiązaną w pasie. Na nią narzucony jest złoty płaszcz ze srebrną podszewką przewieszony swobodnie przez lewe ramię.

Zarys problematyki artystycznej

Jak już wspomniano pochodzenie i autorstwo omawianej rzeźby nie są ustalone. Jest to dzieło wczesnobarokowe, powstałe najpewniej w pierwszej połowie XVII wieku. Omawiana rzeźba raczej nie pochodzi z żadnego z obecnych ołtarzy w kościele paczółtowickim. Wiadomo, że co najmniej do 1633 roku w kościele znajdowały się trzy ołtarze – główny oraz dwa boczne, których wezwania nie są niestety znane. Obecny ołtarz główny wykonano na początku XVII wieku. Zastąpił on starszą, gotycką nastawę z rzeźbionym przedstawieniem sceny Nawiedzenia Najświętszej Marii Panny. Poza figurami aniołów w zwieńczeniu nie posiadał on figuralnej dekoracji rzeźbiarskiej. Na jego szczycie wtórnie umieszczono osiemnastowieczną rzeźbę Chrystusa Zmartwychwstałego. Przed 1728 rokiem świątynia w Paczółtowicach wzbogaciła się o dwa barokowe ołtarze – ołtarz św. Józefa i ołtarz św. Joachima i św. Anny. W obu nastawach nie przewidziano jednak miejsca na figury świętych. Co najmniej od pierwszej połowy XIX wieku w kościele paczółtowickim znajdował się czwarty ołtarz – manierystyczne retabulum św. Mikołaja datowane na około 1630 rok. Według niepotwierdzonej źródłowo tradycji oraz starszej literatury pochodzi ono z katedry wawelskiej. W swoim obecnym kształcie ołtarz ten składa się z elementów dodanych do jego struktury w różnym czasie, m.in. siedemnastowiecznych, rzeźbionych figur św. Cecylii i św. Teresy z Avila, nieco mniejszych rzeźb ukazujących św. Piotra i św. Pawła (?) datowanych na XVIII wiek oraz obrazu przedstawiającego św. Benedykta wykonanego przed 1872 rokiem. Niestety informacje źródłowe nie są wystarczające, aby w pełni zrekonstruować pierwotny wygląd tego ołtarza. Trudno też spekulować czy omawiana rzeźba mogła być związana z tym zabytkiem. Pewne jest, że przedstawia ona św. Andrzeja Apostoła. Andrzej pochodził z rybackiej rodziny z Betsaidy, był rodzonym bratem św. Piotra. Początkowo był uczniem św. Jana Chrzciciela. Później pod jego wpływem został jednym z pierwszych uczniów Chrystusa, który powołał go wraz z jego bratem Piotrem słowami: „Pójdźcie za Mną, a uczynię was rybakami ludzi” (Mt 4, 19). Po śmierci Chrystusa św. Andrzej prowadził działalność apostolską w Azji Mniejszej. Śmierć męczeńską poniósł na terenie obecnej Grecji. Gdy dotarł do miasta Patras położonego na Półwyspie Peloponeskim został aresztowany i skazany na śmierć przez ukrzyżowanie. Świętego można zidentyfikować po jego atrybucie – krzyżu w kształcie litery „X” (tzw. krzyżu św. Andrzeja), na którym poniósł męczeńską śmierć. W ikonografii chrześcijańskiej przedstawiany jest najczęściej jako starszy, dojrzały mężczyzna z długą, kędzierzawą brodą.

Stan zachowania / Prace konserwatorskie

Dobry. Obiekt został odnowiony na przełomie 1995 i 1996 roku przez konserwatorów profesora Ireneusza Płuskę i Mariana Paciorka.

Streszczenie

Rzeźba przedstawiająca św. Andrzeja przechowywana w kruchcie świątyni paczółtowickiej to wczesnobarokowe dzieło o nieustalonym pochodzeniu i autorstwie. Figura powstała najpewniej w pierwszej połowie XVII wieku. Brak informacji źródłowych nie pozwala ustalić, czy była ona związana z którymś z ołtarzy w kościele w Paczółtowicach. Pewne jest, że przedstawia ona św. Andrzeja Apostoła. Andrzej pochodził z rybackiej rodziny z Betsaidy, był rodzonym bratem św. Piotra. Początkowo był uczniem św. Jana Chrzciciela. Później pod jego wpływem został jednym z pierwszych uczniów Chrystusa. Prowadził działalność apostolską w Azji Mniejszej. Poniósł śmierć męczeńską przez ukrzyżowanie w mieście Patras położonym na Półwyspie Peloponeskim. Świętego można zidentyfikować po jego atrybucie – krzyżu w kształcie litery „X” (tzw. krzyżu św. Andrzeja). W ikonografii chrześcijańskiej przedstawiany jest najczęściej jako starszy, dojrzały mężczyzna z długą, kędzierzawą brodą.

Bibliografia