ołtarz główny

Województwo
MAŁOPOLSKIE
Powiat
oświęcimski
Gmina
Polanka Wielka
Miejscowość
Polanka Wielka
Miejsce przechowywania
prezbiterium kościoła
Identyfikator
DZIELO/25135
Kategoria
ołtarz
Ilość
1
Czas powstania
połowa XVIII wieku
Miejsce (państwo, miasto, region geograficzny)
Małopolska
Technika i materiał
drewno, techniki stolarskie i snycerskie, polichromowanie, złocenie
Uznanie autorstwa-Użycie niekomercyjne 4.0

Dzieje zabytku

Rokokowy ołtarz główny, wraz z dwoma ołtarzami bocznymi, wykonanymi przez anonimowego pomocnika Johanna Georga Lehnera (ok. 1703-1776) we wnętrzu kościoła zostały ustawione w połowie XVIII wieku. Ołtarz na przestrzeni wieków był kilkakrotnie odnawiany. Znajdujący się w nim obrazy Matki Boskiej Apokaliptycznej i św. Mikołaja zostały przeniesione do nowego kościoła. W latach dziewięćdziesiątych XX wieku w wyniku włamania skradziono znajdujące się w zwieńczeniu figury aniołów. Rzeźby św. Kazimierza Królewicza i św. Augustyna zostały zdeponowane w krypcie nowego kościoła.

Opis

Kamienny ołtarz zamknięto w drewnianej obudowie, nakrywając go drewnianą mensą z portatylem. Stipes ołtarzowy uzyskał kształt prostopadłościanu. Antepedium ujęte zostało złoconą ramą dekorowaną rocaille’m. W jego polu umieszczono haftowaną tkaninę z medalionem w centrum z przedstawieniem w glorii chrystogramu "IHS", flankowany przez wić różaną. Na mensie ołtarza usytuowano tabernakulum w formie stojącego prostopadłościanu o płaskim froncie i wklęsłych bokach pozbawionych cokołu. Drzwiczki wprawiono w płaską niszę zwieńczoną profilowanym łukiem odcinkowym, nadwieszonym. U góry tabernakulum flankuje para sakramentek. Na tabernakulum usytuowano tron eucharystyczny utworzony z dwóch ażurowych spływów wolutowych podtrzymujących baldachim z lambrekinem. Na baldachimie na czerwonej poduszce spoczywa płaska, złocona korona otwarta. Retabulum ołtarzowe wzniesiono na planie półowalu i polichromowano je na biało. Jest to architektoniczna, jednokondygnacyjna, jednoosiowa struktura ze zwieńczeniem. Po bokach flankują ją bramki ustawione na dwustrefowym, tralkowym, wklęsło-wypukłym cokole. Łuki bramek tworzą fantazyjnie wygięte dwie woluty. Kondygnacja została ujęta dwiema parami pilastrów zwróconych delikatnie do wewnątrz oraz silnie wysuniętą do przodu parą kolumn o kapitelach kompozytowych. Podpory dźwigają pełne belkowanie o wklęsło-wypukłej linii. Nad polem środkowym belkowanie jest połączone gzymsem przyjmującym formę łuku falistego i wyłamane na osiach podpór. Kondygnację ujmują spływy wolutowe połączone z łukowato wygiętymi wolutami podtrzymywanymi przez wysokie tralkowe cokoły, tworząc bramki ołtarza. Bramki zwieńczono fantazyjnie wygiętymi impostami podtrzymującymi ornament rocalliowy. W polu środkowym umieszczono wielkoformatowe zdjęcie znajdującego się tu pierwotnie obrazu św. Mikołaja, ujęte profilowaną, złoconą ramą w formie stojącego prostokąta zamkniętego łukiem półkolistym nadwieszonym z uskokiem. Zwieńczenie uzyskało formę leżącego prostokąta flankowanego parą pilastrów zwróconych do wewnątrz oraz parą pilastrów zwróconych na zewnątrz, których trzony przechodzą w spływy wolutowe opadające na belkowanie. Pilastry dźwigają niepełne, wklęsło-wypukłe belkowanie przyjmujące nad polem formę łuku falistego. W polu zwieńczenia znalazło się przedstawienie gołębicy Ducha Świętego z ażurowymi promieniami na tle owalnego okna prezbiterium, ujęte w fantazjną, wklęsło-wypukłą, profilowaną i złoconą ramę. Pilastry kondygnacji ozdobiono kapitelami z rocaille, a ich trzony udekorowano złoconymi, rokokowymi panneau ze zwisami utworzonymi z rocaille, rozet i liści. Na ich tle usytuowano pierwotnie figury św. Kazimierza Królewicza i św. Augustyna (obecnie przeniesione do krypty nowego kościoła). Rzeźby stały na górnej strefie cokołu na wspornikach z rocaille. W przyłuczach i na belkowaniu znalazły się ornamenty roślinne. Także trzony pilastrów zwieńczenia dekorowane są złoconymi zwisami z rocaille i kwiatów. Pole wokół promieni z gołębicą Ducha Świętego również ozdobiono fragmentami rocaille.

Zarys problematyki artystycznej

Retabulum ołtarza głównego w Polance Wielkiej można połączyć z warsztatem działającego w Krakowie i w Małopolsce Johanna Georga Lehnera (ok. 1703-1776), być może z którymś z jego uczniów, którego Anna Dettloff określiła jako "pomocnik Lehnera". Ten sam artysta około połowy XVIII wieku wykonał ołtarz główny w niedalekim drewnianym kościele św. Andrzeja w Osieku oraz ołtarz główny i prospekt organowy w kościele parafialnym św. Macieja w sąsiednich Bielanach. W wymienionych przykładach materiałem preferowanym przez artystę jest drewno, najczęściej malowane na biało ze złoconymi elementami dekoracyjnymi. Wykonywane przez niego figury są stosunkowo niewielkie, o bardzo małych głowach osadzonych na długich szyjach. Jego postacie są ukazywane w silnym przegięciu, z głową odrzuconą do tyłu i twarzą uniesioną do góry. Jak zauważono, zarys ciał rzeźbionych postaci najczęściej przyjmuje kształt litery "S" lub "C". Charakteryzują je zazwyczaj szeroko rozpostarte ręce, ożywione gesty, bardzo często dramatyczne. Ich szaty drapowane są w bujne fałdy układające się miękko w charakterystyczne wałeczki. Twarze rzeźbionych figur są zróżnicowane wiekowo i zazwyczaj wyrażają uczucia. Charakteryzują je drobne usta, wystające brody i kości policzkowe, dość duże nosy i oczy zbliżone do trójkąta. Z kolei postacie aniołów, niezachowane w Polance Wielkiej ale znane ze zdjęć archiwalnych, najczęściej prezentują typ młodzieńca ujętego w dynamicznej pozie z rozwianymi włosami i rozpostartymi skrzydłami. Były one zbudowane z dużych piór mimo, że uniesione, to jednak zgięte. W zgięciu tworzył się wystający element przypominający kość w kształcie gałki powleczoną skórą. Na uwagę zasługuje także bardzo obficie wykorzystanie w ornamentyce motywów regencyjnych oraz grzebykowych rocaille i rokokowe panneau. Źródła inspiracji dla artysty pracującego w Polance Wielkiej i w okolicznych miejscowościach należy szukać w przedkrakowskich dziełach Lehnera zachowanych na Morawach, np. w Kravařach, Odrach i Kietrzu.

Stan zachowania / Prace konserwatorskie

Zły. Konstrukcja została mocno uszkodzona przez drewnojady. Widać spuchnienie drewna i jego spudrowanie, a także liczne ubytki w ornamentach. Występują przetarcia i uszkodzenia polichromii. Struktura bardzo mocno zabrudzona.

Literatura

Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. 1, Województwo krakowskie, red. J. Szablowski, Warszawa 1953, s. 23;
A. Hałatek, B. Jania, Świątynie Osieka, Osiek 2008, s. 5;
A. Dettloff, Rzeźba krakowska drugiej połowy XVIII w. Twórcy, nurty i tendencje, Kraków 2013, s. 69-82, il. 106-107;
Zabytki sztuki w Polsce. Małopolska, red. S. Brzezicki, J. Wolańska, Warszawa 2016, s. 1028, 1076.

Streszczenie

Rokokowy ołtarz główny, wraz z dwoma ołtarzami bocznymi, wykonanymi przez anonimowego pomocnika Johanna Georga Lehnera (ok. 1703-1776) we wnętrzu kościoła zostały ustawione w połowie XVIII wieku. Na przestrzeni wieków był on kilkakrotnie odnawiany. Znajdujący si ę w nim obraz Matki Boskiej apokaliptycznej i obraz św. Mikołaja zostały przeniesione do nowego kościoła. W latach dziewięćdziesiątych XX wieku w wyniku włamania skradziono znajdujące się w zwieńczeniu figury aniołów. Figury św. Kazimierza Królewicza i św. Augustyna zostały zdeponowane w krypcie nowego kościoła.

Jak cytować?

Paulina Kluz, ks. Szymon Tracz, "ołtarz główny ", [w:] "Sakralne Dziedzictwo Małopolski", 2024, źródło:  https://sdm.upjp2.edu.pl/dziela/oltarz-glowny-126

Uwaga. Używamy ciasteczek. Korzystanie ze strony sdm.upjp2.edu.pl oznacza, że zgadzasz się na ich używanie. Więcej informacji znajdziesz w zakładce Polityka prywatności