Ołtarz boczny św. Józefa

Dzieje zabytku

Ołtarz św. Józefa wraz z drugim, bliźniaczym ołtarzem bocznym św. Joachima i św. Anny, powstał na początku XVIII wieku, przed 1728 rokiem. Oba dzieła zostały wspomniane w protokole wizytacji kanonicznej biskupa Michała Kunickiego z tego roku jako „nowo wzniesione”. W tekście wizytacji wymieniono ich usytuowanie oraz wezwania „ołtarz w nawie po prawej stronie nowo wzniesiony św. Józefa, w którym brakuje portatylu [...] 3-ci po lewej stronie, takiej samej struktury jak św. Józefa, w którym główny obraz św. Joachima i Anny”. Ołtarze te zastąpiły najprawdopodobniej starsze nastawy, które wcześniej znajdowały się w kościele. Wiadomo, że co najmniej do 1633 roku w kościele znajdowały się trzy ołtarze – główny oraz dwa boczne, których wezwania nie są niestety znane. Ołtarz św. Józefa został konsekrowany w 1771 roku przez biskupa sufragana chełmskiego Dominika Józefa Kiełczewskiego, o czym świadczy napis zachowany na mensie „ANNO DOMINI MDCCLXXI DIE 24 SEPTEMBRIS. ILL(USTRISSIMI) D(OMINI) JOSEPHATUS DE KLECZEW KLECZEWSKI EPISCOPUS... SUFFRAGANUS CHELM(ENSIS)”. W 1851 roku ołtarz został odnowiony kosztem Józefa Mianowskiego (zm. 1854) i jego żony Teodory z Oczosalskich (zm. 1884) – właścicieli majątku Skotnica w Paczółtowicach. O prowadzonych wtedy pracach informuje napis umieszczony na odwrocie obrazu św. Antoniego, przechowywanego obecnie w kruchcie kościoła „Ołtarz S(więtego) Józefa odnowiony kosztem Pana Józefa Mianowskiego 1851”. Obraz ten, również odnowiony w 1851 roku, został wówczas na nowo oprawiony i służył jako zasuwa ołtarza, później umieszczono go w kruchcie. Renowacją obrazu zajmował się malarz i pozłotnik Wojciech Dembowski, który najprawdopodobniej odnowił również omawiany ołtarz św. Józefa. W październiku 1994 roku ołtarz św. Józefa wraz ołtarzem św. Joachima i św. Anny został zdemontowany i przewieziony do pracowni konserwatora dzieł sztuki Filipa Kowalczyka w Krakowie. Prace renowacyjne, które trwały do maja 1995 roku, zostały sfinansowane ze spadku, jaki paczółtowicka parafia otrzymała po parafianinie Tadeuszu Mazurze.

Opis

Ołtarz przyścienny o formach architektonicznych, jednoosiowy, jednokondygnacyjny ze zwieńczeniem; ujęty akantowymi uszami. Mensa prostopadłościenna; antepedium malowane w symetryczne motywy roślinno-kwiatowe na jasnobeżowym tle; ujęte złoconą ramą w kształcie leżącego prostokąta o wypukłych krótszych bokach. Nastawa ujęta parą kolumn umieszczonych na wysokich, prostopadłościennych postumentach. Trzony kolumn skręcone, oplecione kwiatowymi girlandami; kapitele kompozytowe, złocone. W polu ołtarza złocona, profilowana rama w kształcie stojącego prostokąta, mieszcząca obraz z przedstawieniem św. Józefa. Kolumny dźwigają pełne belkowanie przełamane na osiach podpór oraz odcinki trójkątnego przyczółka, na których pełnoplastyczne figurki aniołów. W partii fryzu złocony ornament akantowy oraz rozetki. Zwieńczenie w kształcie równoramiennego trapezu o wklęsłych bokach, zamknięte od góry gzymsem wklęsło-wypukłym. W polu owalna, złocona rama w formie wieńca laurowego mieszcząca obraz przedstawiający św. Jana Ewangelistę, ponad którym owalny, akantowy kartusz z napisem „IN / HONOREM S(ANCTI) JOSEPHI / ANNO DOMINI 1528”. Nastawa ujęta ażurowymi, złoconymi i srebrzonymi uszami utworzonymi z suchego akantu. Struktura ołtarza marmoryzowana w odcieniach czerwieni; dekoracja snycerska srebrzona i złocona, trzony kolumn czarne.

Zarys problematyki artystycznej

Ołtarz św. Józefa oraz bliźniaczy ołtarz św. Joachima i św. Anny zostały wykonane niewątpliwie na jedno zamówienie, w tym samym czasie i warsztacie snycerskim. Powstały one na początku XVIII wieku, jak już wspomniano wcześniej, przed 1728 rokiem. Oba dzieła charakteryzują się wspólną, jednolitą koncepcją artystyczną i strukturą, podobnymi wymiarami, a także niemal identycznym repertuarem elementów snycersko-rzeźbiarskich. Daty umieszczone w medalionach w partii zwieńczenia obu ołtarzy – 1528 w przypadku ołtarza św. Józefa i 1518 w przypadku ołtarza św. Joachima i Anny, zdaniem Teresy Małkowskiej-Holcerowej, monografistki kościoła w Paczółtowicach – odnoszą się do starszych retabulów o takich samych wezwaniach, co omawiane barokowe ołtarze. Obraz główny w ołtarzu św. Józefa przedstawia świętego piastującego Dzieciątko Jezus na tle obłoków i w otoczeniu uskrzydlonych główek anielskich oraz puttów. W górnej części kompozycji, w strefie niebiańskiej przedstawiono Boga Ojca oraz gołębicę Ducha Świętego. Obraz w zwieńczeniu ołtarza w wizytacjach kanonicznych oraz inwentarzach kościoła paczółtowickiego był określany jako przedstawienie św. Jana Ewangelisty. Zdaniem Teresy Małkowskiej-Holcerowej, dzieło należy identyfikować jednak jako wizerunek Marii, której obecność „dopełnia ideowo scenę obrazu tytułowego”. Kwestię tę trudno jednoznacznie rozstrzygnąć – św. Jan Ewangelista, najmłodszy z dwunastu apostołów, w ikonografii chrześcijańskiej najczęściej przedstawiany jest jako młody mężczyzna o delikatnej, pozbawionej zarostu twarzy. Jego atrybutami są orzeł, kielich z hostią lub kielich zatrutego wina z wężem. W przypadku omawianego obrazu postać pozbawiona jest atrybutu, jednak niebieski płaszcz, jakim jest okryta oraz długie, falowane włosy opadające na jej ramiona i plecy wydają się wskazywać na to, że obraz rzeczywiście przedstawia Matkę Boską. Choć obrazy wyobrażające św. Józefa z Dzieciątkiem i Marię wydają się korespondować pod względem formalnym ze strukturą ołtarza, to badania przeprowadzone podczas ostatniej konserwacji nastawy wykazały, że dzieła nie były do niej pierwotnie przeznaczone. Ich wymiary zostały wtórnie dostosowane do ram, w których je umieszczono.

Stan zachowania / Prace konserwatorskie

Ołtarz odnowiony w 1851 roku; w latach 1994-1995 poddany konserwacji przez Filipa Kowalczyka w Krakowie.

Streszczenie

Ołtarz św. Józefa powstał na początku XVIII wieku, przed 1728 rokiem. Wiadomo, że został konsekrowany w 1771 roku przez biskupa sufragana chełmskiego Dominika Józefa Kiełczewskiego, o czym świadczy napis zachowany na mensie. W 1851 roku został odnowiony kosztem Józefa Mianowskiego (zm. 1854) i jego żony Teodory z Oczosalskich (zm. 1884) zapewne przez malarza i pozłotnika Wojciecha Dembowskiego. W latach 1994-1995 był konserwowany w Krakowie przez Filipa Kowalczyka. Pod względem artystycznym stanowi parę z ołtarzem św. Joachima i św. Anny wykonanym w tym samym czasie i zapewne tym samym warsztacie snycerskim. Data 1528 umieszczona w medalionie w zwieńczeniu ołtarza zdaniem Teresy Małkowskiej-Holcerowej – monografistki kościoła w Paczółtowicach, odnosi się do starszego retabulum o tym samym wezwaniu. Obraz tytułowy przedstawia świętego piastującego Dzieciątko Jezus na tle obłoków i w otoczeniu uskrzydlonych główek anielskich oraz puttów. Obraz w zwieńczeniu w wizytacjach kanonicznych oraz inwentarzach paczółtowickiego kościoła był określany jako przedstawienie św. Jana Ewangelisty, jednak Teresa Małkowska-Holcerowa uważa, że przedstawia on Marię, której wizerunek „dopełnia ideowo scenę obrazu tytułowego”. Badania przeprowadzone podczas ostatniej konserwacji nastawy wykazały, że oba obrazy nie były pierwotnie przeznaczone do tego ołtarza. Ich wymiary zostały wtórnie dostosowane do ram, w których je umieszczono.

Bibliografia