Kościół św. Jakuba Apostoła

Dzieje zabytku

Pierwszą świątynię w Sance wystawioną z fundacji rodziny Sosnieckich herbu Topór wzmiankował Jan Długosz w dziele „Liber beneficiorum dioecesis Cracoviensis”. W XVI wieku świątynia znalazła się rękach kalwinów za zgodą ówczesnego dziedzica wsi Marcina Świerczowskiego. W tym czasie mieszkańcy Sanki uczęszczali do kościoła w Rybnej. Sam Świerczowski pod koniec życia nawrócił się, a jego syn Zygmunt rozpoczął restaurację świątyni w 1618 roku. 5 października 1625 roku biskup krakowski Tomasz Oborski dokonał uroczystej rekonsekracji świątyni. Józef Łepkowski w swojej pracy z 1863 roku odnotował kamień opisujący to wydarzenie z herbem Kolumna(?) i inskrypcją: „Reverendis. in Christo Dnus Thomas Oborski Episc. Laodicensis Sufrag. Cracov. consecravit ecclesiam hanc anno Dni 1625 5 Octobris”. W drugiej połowie XVII wieku na wyposażenie kościoła składały się m.in. trzy ołtarze. Jednym z cenniejszych zabytków świątyni jest otoczony od XVII wieku kultem wizerunek Matki Boskiej Saneckiej. Szczególny rozwój kultu nastąpił zwłaszcza w XVIII i XIX wieku. W 1846 roku cudowny obraz przeniesiono do ołtarza głównego, a obraz patrona – św. Jakuba Apostoła do ołtarza bocznego. W XIX wieku świątynia i jej otoczenie zmieniały wygląd. W 1834 roku budowlę otaczał kamienny mur z narożnymi kaplicami. Z kolei w 1860 roku do świątyni od północnej strony dobudowano zakrystię, a w 1866 roku wieżyczkę na sygnaturkę. Pozorne sklepienia kolebkowe wykonali w 1872 roku roku Szymon Kadłuczka, Wincenty Kowalczyk i Kasper Tatarucha. Rok później na osi kościoła wybudowano drewnianą wieżę. Obecny wygląd świątyni jest wynikiem prac konserwatorskich prowadzonych od 1996 roku. W tym czasie m.in. wymieniono sklepienie nad nawą główną oraz zlikwidowano wieżyczkę sygnaturki. W 1999 roku wzniesiono niską, murowaną wieżę. W świątyni znajduje się ołtarz główny z XIX wieku i dwa ołtarze boczne z XVIII wieku. Przy lewym ołtarzu bocznym stoi chrzcielnica wzmiankowana w źródłach z 1644 roku. Bardzo ciekawymi zabytkami saneckiej świątyni są epitafia członków rodzin Świerczowskich i Kochańskich. Epitafia te zostały wykonane ze słynnego powszechnie w XVII wieku czarnego marmuru, wydobywanego w pobliskim Dębniku. Tam też działały zakłady specjalizujące się w obróbce surowca, a ich wyroby (tablice, ołtarze, chrzcielnice itp.) zdobią dziś wiele świątyń, w tym tak znane jak katedrę na Wawelu czy klasztory benedyktynów w Tyńcu i kamedułów na krakowskich Bielanach. Ponadto ze sztuki sepulkralnej zachowały się malowane portrety trumienne, w tym szczególnie popularny wśród odwiedzających świątynię portret Zofii Kochańskiej należy do szczególnej gałęzi malarstwa – portretów trumiennych, przedstawiających realistyczną podobiznę zmarłej osoby, lecz ukazanej jako żywej. Został wykonany w trzeciej ćwierci XVII wieku. Portret ten należy do zespołu siedmiu tablic epitafijnych upamiętniających pochowanych pod posadzką świątyni kolatorów z rodzin Świerczowskich i Kochańskich.

Opis

Kościół św. Jakuba Apostoła w Sance usytuowany jest na wzgórzu, w centrum wsi, na południe od głównej drogi. Teren przykościelny jest otoczony wysokim murem z wzniesionym na nim, niższym i żeliwnym płotem. W części północno-zachodniej muru zlokalizowana jest szeroka brama, od wschodu wąska furtka, a od południa wejście na cmentarz.

Kościół jest orientowany, murowany, otynkowany, jednonawowy z czworoboczną wieżą w fasadzie i z wąskim prezbiterium, zamkniętym półkoliście. Nawa jest szersza, na planie prostokąta, nakryta sklepieniem kolebkowym. Od zachodu do nawy dostawiona kruchta, a od strony północnej do prezbiterium zakrystia. W zachodniej części świątyni wzniesiony jest murowany chór muzyczny. Wnętrze bez zaznaczonych większych podziałów architektonicznych, jedynie w prezbiterium gzyms podokapowy, wychodzący na ścianę arkady tęczowej. Wnętrze oświetlają umieszczone w południowych ścianach nawy prostokątne, zamknięte półkoliście dwa okna oraz jedno od strony południowej w prezbiterium; ponadto niewielkie okrągłe okno na ścianie wschodniej prezbiterium. Do kościoła prowadzi główne wejście od strony zachodniej oraz jedno przez kruchtę od północy i dwa przez zakrystię. Zakrystia: wejście w części zachodniej zakończone ostrołukowo, nad nim okrągłe okno; drugie wejście w ścianie wschodniej, proste odrzwia; na ścianie północnej cztery prostokątne okna zakończone półkoliście.

W zewnętrznej elewacji kościoła widoczny jest niewysoki, kamienny cokół wyłożony płytami z piaskowca, powyżej kościół otynkowany. Świątynię obiega podokapowy gzyms. Prezbiterium, niższe od nawy. Nawa nakryta dachem dwuspadowym z trójkątnym szczytem schodkowym na wschodnim zakończeniu. Do zachodniej fasady kościoła dostawiona jest wysoka i masywna wieża, założona na planie kwadratu. W dolnej kondygnacji na osi kościoła prostokątne, zamknięte półkoliście wejście do kruchty. Narożniki pierwszej kondygnacji flankowane lizenami, ściany w dwóch trzecich wysokości przedzielone gzymsem, powyżej na każdej ściance okrągłe okna. Kondygnacje rozdzielone daszkiem. W drugiej kondygnacji narożniki ujęte lizenami, w polach prostokątne, półkoliście zamknięte wnęki okienne z żaluzjami. Wieża zwieńczona baniastym hełmem. Nawa nakryta dachem dwuspadowym, pokrytym czerwoną dachówką, prezbiterium dachem wielopołaciowym z blachy miedzianej, która pokrywa również zakrystię. W północną ścianę kruchty pod wieżą wbudowana jest tablica pamiątkowa poświęcona kapitanowi Stanisławowi Kwiatkowskiemu.

Zarys problematyki artystycznej

Kościół w Sance został wybudowany mniej więcej równocześnie ze świątynią w Korzkwi, ukończoną w 1623 roku. Jednakże w porównaniu z tamtejszym kościołem przedstawia się znacznie skromniej. Choć układ przestrzenny jest niemal analogiczny, brakuje mu wykończenia w postaci detalu kamieniarskiego z tego okresu oraz sklepień. Również wieże wzniesiono jedynie w partii przyziemia, a jej górną kondygnację dopiero w XVIII wieku. Kościół w Sance jest przykładem powolnego przetwarzania się architektury sakralnej z gotyku w renesans. Bryła kościoła przedstawia nawrót do kształtu gotyckiego o skromnej formie opartej na średniowiecznych tradycjach architektonicznych: prezbiterium zamkniętym półkoliście, szerszym korpusie, nawą zwieńczoną szczytem schodkowym. W gotyku unikano też umieszczania okien po stronie północnej, bowiem uważano ją za strefę zła, stąd też okna wyłącznie od strony południowej. Podobne realizacje znajdują się w pobliskiej Korzkwi z początku XVII wieku, Zebrzydowicach (1599-1602) i w Wiśniczu Nowym (1620 rok). Jest to o tyle interesujące, iż mniej więcej w tym samym czasie powstały już budowle w duchu dojrzałego baroku, np. kościół Grobu Matki Boskiej w Kalwarii Zebrzydowskiej z lat 1611-1615. Stylizacja budowli jest zatem wynikiem ówczesnej mody o tendencji do gotycyzacji. Szczyty schodkowe były stosowane w XVII wieku w wielu budowlach w Krakowie, a także poza nim (kościół w Rudawie).

Streszczenie

Kościół św. Jakuba w Sance został zbudowany z fundacji Zygmunta Świerczowskiego w latach 1618–1625. Wkrótce z inicjatywy ówczesnego właściciela wsi Świerczewskiego kościół został przekształcony na zbór kalwiński. Stan taki nie trwał długo i dotyczył tylko właścicieli Sanki. Wierni w tym czasie uczęszczali do świątyni w Rybnej. Świerczewski nawrócił się jednak przed śmiercią i kościół ponownie wrócił w ręce katolików. 5 października 1625 biskup krakowski Tomasz Oborski dokonał uroczystej rekonsekracji kościoła. W drugiej połowie XVII wieku kościół w Sance był całkiem dobrze wyposażony, posiadał m.in. trzy ołtarze. W ołtarzu głównym świątyni znajduje się do obecnie pochodzący z tego okresu obraz Matki Bożej Sancekiej. Kult wizerunku istniał już w XVII wieku, czego dowodem były umieszczone w 1663 roku przy obrazie tablice z wotami. W 1846 roku Cudowny wizerunek został przeniesiony do ołtarza głównego, jak notuje kronika parafialna „dla większej czci”, a główny patron św. Jakub do ołtarza bocznego. Tradycja historyczna jako powód przeniesienia obrazu podaje wyproszony przez Dziedziczkę wsi dar potomstwa. Kobieta kilka razy po zajściu w ciąże traciła dzieci w wyniku poronienia. Po wysłuchanych modlitwach u stóp Matki Bożej zwróciła się do biskupa z prośbą o zgodę na przeniesienie obrazu do ołtarza głównego. Wizerunek Matki Bożej Saneckiej 22 maja 2015 roku został zwieńczony koronami biskupimi. Wierni wypraszają przed nim szczególne łaski i ofiarują wota dziękczynne. W XIX wieku świątynia i jej otoczenie zmieniały swój wygląd. W 1834 roku obiekt otaczał kamienny mur z narożnymi kaplicami. W 1860 roku od północy dobudowana została zakrystia, a nawę nakryto pozornym sklepieniem kolebkowym. Kolejna zmiana bryły nastąpiła w roku 1873, kiedy wzniesiono drewnianą wieżę. Dzisiejszy wygląd świątyni jest efektem prac restauracyjnych zapoczątkowanych w 1996 roku. W świątyni znajduje się ołtarz główny z XIX wieku, dwa ołtarze boczne z XVIII wieku. Przy lewym ołtarzu bocznym stoi chrzcielnica wymieniana w źródłach z roku 1644. Bardzo ciekawymi zabytkami saneckiej świątyni są epitafia członków rodzin Świerczowskich i Kochańskich. Epitafia te wykonane zostały ze słynnego powszechnie w XVII wieku czarnego marmuru wydobywanego w pobliskim Dębniku. Tam też działały zakłady specjalizujące się w obróbce surowca, a ich wyroby (tablice, ołtarze, chrzcielnice itp.) zdobią dziś wiele świątyń, w tym tak znane jak katedrę na Wawelu czy klasztory benedyktynów w Tyńcu i kamedułów na krakowskich Bielanach. Ponadto ze sztuki sepulkralnej zachowały się malowane portrety trumienne, w tym szczególnie popularny wśród odwiedzających świątynię portret Zofii Kochańskiej należy do szczególnej gałęzi malarstwa – portretów trumiennych, przedstawiających realistyczną podobiznę zmarłej osoby, lecz ukazanej jako żywej. Został wykonany w trzeciej ćwierci XVII wieku. Portret ten należy do zespołu siedmiu tablic epitafijnych upamiętniających pochowanych pod posadzką świątyni kolatorów z rodzin Świerczowskich i Kochańskich.

Bibliografia