Kościół pw. św. Andrzeja Apostoła (dawny)

Województwo
MAŁOPOLSKIE
Powiat
oświęcimski
Gmina
Osiek
Miejscowość
Osiek
Metropolia
Krakowska
Diecezja
Bielsko-Żywiecka
Dekanat
Osiek
Parafia
Św. Andrzeja Apostoła
Tagi
architektura drewniana kościół drewniany soboty
Identyfikator
DZIELO/13326
Kategoria
kościół
Ilość
1
Czas powstania
1538-1549
Fundator
prawdopodobnie Seweryn Boner
Miejsce (państwo, miasto, region geograficzny)
Małopolska
Technika i materiał
drewno modrzewiowe i jodłowe
Autor noty katalogowej
ks. Szymon Tracz
Uznanie autorstwa-Użycie niekomercyjne 4.0

Dzieje zabytku

Pierwszy kościół pw. św. Andrzeja Apostoła w Osieku wzmiankowany jest w 1287 roku oraz w latach 1325-1327. Sama parafia została najprawdopodobniej erygowana wraz z lokacją wsi na początku XIV wieku. Obecny kościół późnogotycki wzniesiono jako drugi na tym miejscu w latach 1538-1549 z fundacji Seweryna Bonera. Na przełomie XVI i XVII wieku kościół był używany przejściowo jako zbór kalwiński, czego pozostałością jest drewniane epitafium Mikołaja i Beaty z Mirowa Porębskich. Świątynię rekoncyliowano przed 1610 rokiem. W latach 1610-1617 dobudowano do korpusu od zachodu wieżę, a w 1732 roku dostawiono soboty i być może wycięto okna w północnej ścianie nawy. Zapewne w tym czasie wzniesiono lub przebudowano obecną zakrystię. Od 1908 roku kościół jest nieużywany. Świątynia posiada ciekawą ikonografię, czego przykład stanowią np. prace Juliana Fałata (1853-1929).

Opis

Kościół jest usytuowany ustronnie na stoku wzniesienia, otoczony starodrzewiem i parkanem, ujmującym stary cmentarz z nielicznymi mogiłami i nagrobkami. Orientowaną świątynię w całości wzniesiono z drewna. Zastosowano konstrukcję zrębową na murowanej podwalinie z murowaną kryptą pod prezbiterium. Nawa kościoła jest prawie kwadratowa. Od wchodu przylega do niej węższe prezbiterium zamknięte trójbocznie. Przy jego północnej ścianie wzniesiono bezokienną zakrystię z wejściem od strony wschodniej. Od zachodu z nawą łączy się wieża na rzucie kwadratu wzniesiona na tzw. słup. Ma pochyłe ściany, szalowane w dolnej części deskami, a w górnej podbite gontem. Wieża zakończona jest nadwieszoną izbicą, zwieńczoną ostrosłupowym hełmem gontowym. W połowie wysokości wieżę opasa pulpitowy daszek gontowy łączący się po bokach z dachem nawy. Pod wieżą urządzono obszerną kruchtę. Wysokie i spadziste dachy kościoła pokryte są gontem. Więźba ma konstrukcję storczykową. Ponad wschodnim szczytem nawy usytuowano nadwieszoną wieżyczkę na sygnaturkę o kształcie cebulastym z latarnią zwieńczoną krzyżem. Całość bryły kościoła (z wyjątkiem wieży) obiegają otwarte soboty, w które przed zakrystią od wschodu wbudowano nowy przedsionek. W nawie od południa znajduje się profilowany portal z nadprożem wykrojonym w ośli grzbiet. Umieszczone w nim drzwi zostały zaopatrzone w stare okucia i antabę. Wnętrze nawy i prezbiterium nakryto płaskimi stropami z pozostałościami późnorenesansowych malowideł z motywem kasetonów z rozetami. Łuk tęczowy jest ostry. Spływa na profilowaną belkę, która jest wsparta na kroksztynach. Na belce tęczowej został ustawiony krucyfiks oraz figury Matki Boskiej i św. Jana Apostoła. Chór muzyczny z dekorowanym malarsko parapetem został wsparty na dwóch słupach. W świątyni znajduje się rokokowy ołtarz główny z obrazem ze sceną Zwiastowania NMP. Dwa ołtarze boczne ustawione zostały przy łuku tęczowym. Prawy ołtarz boczny św. Karola Boromeusza pochodzi z drugiej połowy XVII wieku. Na to miejsce trafił on w połowie XX wieku z kaplicy pałacu w Osieku. Lewy ołtarz boczny jest późnobarokowy z około 1700 roku. W jego centrum umieszczono obraz Matki Boskiej Piekarskiej. Na północnej ścianie nad wejściem do zakrystii zawieszono epitafium Mikołaja i Beaty z Mirowa Porębskich z 1611 roku. Wcześniej epitafium pełniło rolę retabulum w miejscu stojącego dziś ołtarza św. Karola Boromeusza. W prezbiterium przy łuku tęczowym zawieszono rokokową ambonę w kształcie łodzi, na którą wejście prowadzi z zakrystii. Przy wejściu do nawy znajduje się kamienna chrzcielnica z początku XVI wieku, ozdobiona herbem Fogelweder, z drewnianą, późnobarokową nakrywą. W zakrystii zachował się także rokokowy drewniany lawetarz z drugiej połowy XVIII wieku.

Zarys problematyki artystycznej

Kościół św. Andrzeja Apostoła w Osieku jest jednym z najcenniejszych zachowanych przykładów świątyń drewnianych na pograniczu śląsko-małopolskim. Stanowi kontynuację sprawdzonych rozwiązań techniczno-konstrukcyjnych i estetycznych kościoła „gotyckiego” w drugiej połowie XVI wieku. Zostały one wypracowane w latach wcześniejszych i można je znaleźć np. w Woźnikach (przełom XV i XVI wieku), Starej Wsi (1522), Nidku (1539), Gilowicach (pierwsza ćwierć XVI wieku), Porębie Wielkiej oraz spalonym kościele w Łękawicy i z Komorowic, pochodzących z pierwszej połowy XVI wieku. W ten sposób osiecki kościół wpisuje się w grupę wiejskich kościołów o konstrukcji zrębowej. Wykształciły się one z jednoprzestrzennej, niewielkiej budowli czworobocznej, która w miarę potrzeby rozwijania się liturgii przekształciła się w budynek zasadniczo dwuczłonowy (nawę i prezbiterium). Dodatkowo ich bryłę wzbogacała zakrystia sytuowana od strony północnej prezbiterium i wieża dostawiana do korpusu nawowego od zachodu. Ich cechą charakterystyczną jest także trójboczne zamknięte prezbiterium, występujące w Małopolsce od drugiej połowy XV wieku. Kościoły tej grupy charakteryzują stosunkowo proste rozwiązania konstrukcyjne, obejmujące w zasadzie zespolenie dwóch oddzielnych brył nakrytych płaskim stropem, co można zauważyć w Osieku, gdzie w nawie nie występują pojawiające się później zaskrzynienia. Całość nakrywano wysokim i stromym dachem o wspólnej kalenicy, wspartym na jednolitej więźbie storczykowej, chroniącym przed zaleganiem śniegu oraz minimalizującym szkodliwe działanie wody.
W Osieku zróżnicowano nakrycie nawy i prezbiterium wysokimi i stromymi dachami o podwójnej kalenicy. Oba dachy podtrzymuje więźba storczykowa o gęsto ustawionych kozłach więzarowych. Storczyki (pionowe elementy więzara storczykowego, podwieszone do krokwi za pomocą zastrzałów i jętek) spełniają rolę „wieszarów” przenoszących obciążenie stropów na krokwie i ich podpory. Poszczególne więzary usztywniają na wzdłużnej nadwieszone płatwie, wzmacniane zastrzałami w formie tzw. krzyża św. Andrzeja. W tego rodzaju więźbie dachowej ważną rolę odgrywały zamocowania krokwi do tramów i zrębu zaczepami. Dzięki tym rozwiązaniom dachy były mocne i stabilne, nie ulegały wyboczeniom, będąc równocześnie odporne na uderzenia wiatru i nawałnic.
W omawianej grupie ważną rolę odgrywało jednolite rozmieszczenie otworów wejściowych prowadzących od zachodu i południa do nawy oraz z prezbiterium do zakrystii, która z biegiem czasu otrzymywała osobne wejście. Podobnie rzecz miała się z oknami, sytuowanymi wyłącznie od południa (po dwa w nawie i w prezbiterium). Ponadto dodatkowe okno, z reguły mniejsze, umieszczano na osi kościoła we wschodniej ścianie prezbiterium, a sporadycznie w ścianie zachodniej nad wejściem. Okna w Osieku w ścianie północnej są późniejsze. Znamienne jest, że tutejsza zakrystia nie posiada otworu okiennego, co wiązało się z zapewnieniem jak największego bezpieczeństwa zgromadzonych tam paramentów liturgicznych.
Osiecki kościół posiada także obecny w innych przykładach tej grupy świątyń charakterystyczny detal architektoniczny. Uwidacznia się on przede wszystkim w formie ostrołukowego wykroju tęczy, profilach belki oraz nadwieszonych kroksztynów, a także w wykroju portalu południowego, co pozostaje w bezsprzecznym związku z formami występującymi w gotyckiej architekturze murowanej.

Stan zachowania / Prace konserwatorskie

Stan dobry. Remont wieży przeprowadzono w 1925 roku, a ostatnie prace konserwatorskie w latach 1969-1976 oraz w 2017 roku (konserwator Marcin Błaszczak).

Literatura

Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. 1, Województwo krakowskie, red. J. Szablowski, Warszawa 1953, s.23;
T. Chrzanowski, M. Kornecki, Sztuka Ziemi Krakowskiej, Kraków 1982, s. 578-585, il. 375.
R. Brykowski, M. Kornecki, Drewniane kościoły w Małopolsce Południowej, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź 1984, s. 84. il. 16;
M. Kornecki, Kościoły drewniane w Małopolsce, Kraków 1999, s. 33-37, 101, il. 112;
A. Hałatek, B. Jania, Świątynie Osieka, Osiek 2008, s. 4-10;
Zabytki sztuki w Polsce. Małopolska, red. S. Brzezicki, J. Wolańska, Warszawa 2016, s. 1028.

Streszczenie

Kościół św. Andrzeja Apostoła w Osieku jest jednym z najcenniejszych zachowanych przykładów świątyń drewnianych na pograniczu śląsko-małopolskim. Został wzniesiony z fundacji Seweryna Bonera w latach 1538-1549. W latach 1610-1617 wzniesiono wieżę, a w 1732 roku otoczono go sobotami. We wnętrzu świątyni zachowały się na stropach fragmenty późnorenesansowych malowideł oraz trzy barokowe ołtarze, ambona, kamienna chrzcielnica z początku XVI wieku oraz rzeźbione epitafium z 1611 roku.

Jak cytować?

ks. Szymon Tracz, "Kościół pw. św. Andrzeja Apostoła (dawny)", [w:] "Sakralne Dziedzictwo Małopolski", 2024, źródło:  https://sdm.upjp2.edu.pl/dziela/kosciol-pw-sw-andrzeja-apostola-dawny

Uwaga. Używamy ciasteczek. Korzystanie ze strony sdm.upjp2.edu.pl oznacza, że zgadzasz się na ich używanie. Więcej informacji znajdziesz w zakładce Polityka prywatności