Skawina

Opis topograficzny

Skawina to miasto i siedziba gminy miejsko-wiejskiej w powiecie krakowskim województwa małopolskiego. Położona jest nad Skawinką będącą prawym dopływem Wisły. Na południe od miasta rozciąga się Pogórze Wielickie, a od północy otaczają je wapienne, porośnięte lasami wzgórza tynieckie, stanowiące część Jury Krakowsko-Częstochowskiej. Natomiast na zachodzie, wzdłuż Wisły ciągnie się pas Kotliny Oświęcimskiej. Miasto jest ważną częścią aglomeracji krakowskiej.

Streszczenie dziejów

W 1229 roku Papież Grzegorz IX potwierdził, że klasztor Benedyktynów w Tyńcu posiadał m.in. wsie Babice Stare, Babice Nowe i Psary leżące Skawinką. W 1364 roku Kazimierz Wielki zgodził się założyć na terenie tych wsi klasztorne miasto oraz kościół parafialny i założył również zamek, z przeznaczeniem na siedzibę wójta skawińskiego. W latach 1651-1652 w czasie wielkiej zarazy zmarła ponad połowa mieszkańców, w 1655 roku w czasie potopu wojska szwedzkie spaliły miasto i zniszczyły zamek. W 1683 roku na rynku Skawinie zebrały się chorągwie husarskie, które po przeglądzie dokonanym osobiście przez króla Jana III Sobieskiego wyruszyły na odsiecz Wiedniowi. W 1772 roku w wyniku pierwszego rozbioru Rzeczypospolitej Skawina znalazła w granicach austriackiej Galicji. W 1855 roku w Skawinie powstał urząd powiatowy, łączący funkcję władzy administracyjnej oraz sądu powszechnego pierwszej instancji. Koniec XIX wieku był okresem rozwoju gospodarczego oraz kształtowania się społeczeństwa obywatelskiego. W sierpniu 1942 roku Niemcy przeprowadzili akcję likwidacji skawińskiej ludności żydowskiej nagromadzonej w Skawinie. Część Żydów rozstrzelano w okolicy Tyńca, a pozostałych wywieziono do ośrodka zagłady w Bełżcu. Po drugiej wojnie światowej władze PRL-u doprowadziły do uprzemysłowienia miasta. Powstała m.in. huta aluminium i elektrownia. Obecnie Skawina stanowi ważny ośrodek aglomeracji krakowskiej.

Dzieje miejscowości

W 1229 roku Papież Grzegorz IX potwierdził, że klasztor Benedyktynów w Tyńcu posiadał m.in. wsie Babice Stare, Babice Nowe i Psary leżące nad rzeką Skawinką, którą w latach 1253-1258 zwano jeszcze Skawiną. Stanowiła ona granicę między ziemią krakowską a śląską, a od 1274 roku funkcjonowała tam komora celna. 22 maja 1364 Kazimierz Wielki zgodził się założyć na terenie tych wsi klasztorne miasto, które przyjęło nazwę Skawina, a w konsekwencji rzekę zaczęto zwać Skawinką. W listopadzie tego samego roku król ufundował kościół parafialny, którego pleban miał dysponować jednym łanem wolnego od obciążeń pola uprawnego. Ostatni władca z dynastii Piastów założył również zamek, z przeznaczeniem na siedzibę wójta skawińskiego. Od XIV wieku Skawina posiadała prawo de non tolerandis Judaeis, ale prawdopodobnie mimo to w mieście osiedlali się pierwsi żydzi, szczególnie po tym, gdy w połowie XV wieku Kazimierz Jagiellończyk nadał miastu prawo do organizowania czwartkowych targów, a Skawina stała się ważnym miastem handlowym w okolicach Krakowa. W 1471 roku opat tyniecki Maciej Skawinka założył w mieście szpital parafialny, będący w istocie przytułkiem dla chorych, który funkcjonował z przerwami do końca XIX wieku. W 1493 roku opublikowano w Norymberdze dzieło Hartmanna Schedla, gdzie znalazł się widok Krakowa, na którego fragmencie można zobaczyć Skawinę.W 1509 roku wybuchł ogromny pożar i zniszczył mienie wielu mieszczan. Aby umożliwić szybką odbudowę miasta, jego mieszkańcy zostali zwolnieni z obowiązkowych świadczeń z tytułu podatku wojskowego. W XVI wieku rozwinęło się rzemiosło i powstały cechy skawińskie. W latach pięćdziesiątych XVII wieku Skawina padła ofiarą dwóch tragicznych wydarzeń. Najpierw w latach 1651-1652 w czasie wielkiej zarazy zmarła ponad połowa mieszkańców, a później w 1655 roku w czasie potopu wojska szwedzkie spaliły miasto i zniszczyły zamek. Ostatecznym ciosem był najazd księcia siedmiogrodzkiego Jerzego Rakoczego w marcu 1657 roku. Kilka lat później na prośbę mieszczan król Michał Wiśniowiecki potwierdził dokument lokacyjny Kazimierza Wielkiego oraz dokument opata Hieronima Krzyżanowskiego, potwierdzający wszystkie dawne przywileje oraz nadający nowe. W 1683 roku na rynku Skawinie zebrały się chorągwie husarskie, które po przeglądzie dokonanym osobiście przez króla Jana III Sobieskiego wyruszyły na odsiecz Wiedniowi.W 1772 roku w wyniku pierwszego rozbioru Rzeczypospolitej Skawina znalazła w granicach austriackiej Galicji. W 1784 roku władze cesarskie wydały rozporządzenie o przestrzeganiu porządków w mieście, które skierowane było do wszystkich mieszkańców Skawiny w tym także posiadających już posesje miejskie żydów. W 1793 roku cesarz Franciszek II potwierdził granice miasta, przyznał prawo produkcji i sprzedaży trunków, cztery jarmarki rocznie oraz własny herb. W tym okresie zamek i mury miejskie pozostawały już w ruinie.W 1815 roku w czasie pożaru miasta spłonął kościół parafialny, który odbudowano dopiero w 1826 roku. Wcześniej w 1816 roku władze austriackie rozwiązały opactwo tynieckie, a budynki klasztorne uczyniono siedzibą biskuptwa tynieckiego, które jednak prędko przeniesiono do Bochni, a potem do Tarnowa. W rezultacie kasaty opactwa, Skawina została przejęta przez skarb cesarski. W 1831 roku miasto padło ofiarą epidemii cholery. W 1855 roku w Skawinie powstał urząd powiatowy, łączący funkcję władzy administracyjnej oraz sądu powszechnego pierwszej instancji. W latach sześćdziesiątych XIX wieku zasadniczo zmienił się ustrój monarchii habsburskiej. Państwo zostało przekształcone w dualistyczną monarchię austro-węgierską, a poszczególne austriackie kraje koronne w tym Galicja uzyskały autonomię. Zmienił się również podział administracyjny, a wiele kompetencji przeszło w ręce samorządu terytorialnego. W 1873 roku w czasie kolejnej epidemii cholery w ciągu pięciu dni zmarło około 300 mieszkańców. Koniec XIX wieku był okresem rozwoju gospodarczego oraz społeczeństwa obywatelskiego. W 1878 roku powstał oddział Ochotniczej Straży Pożarnej, w latach 1884-1886 przez miasto przeprowadzono linię kolejową, a w 1886 roku zorganizowano placówkę pocztową. W 1895 wybudowano Browar Parowy, w 1896 założono skawińskie gniazdo Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”, które w 1906 roku uzyskało siedzibę na terenie ruin zamku Kazimierzowskiego. W przededniu pierwszej wojny światowej powstały pierwsze większe zakłady produkcyjne. W 1909 roku Spółdzielnia Rolniczo-Handlowa „Rola”, a w 1910 roku Fabryka Środków Kawowych Henryka Francka i Synów. Na początku XX wieku w Skawinie funkcjonowała już spora i dobrze zintegrowana z resztą mieszkańców społeczność żydowska, mająca swoich przedstawicieli w Radzie Miasta. Żydzi otrzymali wówczas zgodę na budowę synagogi i łaźni rytualnej. W 1914 roku ponad 20 członków skawińskiego „Sokoła” dołączyło do Legionów Polskich. W 1922 roku powstał Klub Sportowy „Skawinka” i rozpoczęła działalność rafineria, która upadła dziesięć lat później. W latach 1934-1937 trwała budowa powiatowego dziecięcego sanatorium w Radziszowie. W 1939 roku rozpoczęto budowę huty aluminium, ale została ona przerwana przez wybuch drugiej wojny światowej. W okresie międzywojennym gmina żydowska w Skawinie posiadała bożnicę i przyległy do niej budynek, gdzie mieścił się cheder i mieszkanie rabina. Żydzi posiadali także szkołę dla dziewcząt. W 1936 roku zakupiono grunt pod kirkut, lecz wybuch wojny uniemożliwił jego otwarcie. 6 września 1939 do miast wkroczyło wojsko niemieckie. Zniszczeniu uległo kilka domów, stacja kolejowa i zakłady przemysłowe. Po ustanowieniu władz okupacyjnych i włączeniu Skawiny w skład Generalnego Gubernatorstwa zniesiono samorząd miejski. Zakazano słuchania radia, wprowadzono godzinę policyjną, a po zmroku należało zaciemniać okna. Od 1940 do 1942 roku do Skawiny deportowano Żydów z okolic Krakowa. W sierpniu 1942 roku Niemcy przeprowadzili akcję likwidacji skawińskiej ludności żydowskiej. Część Żydów rozstrzelano w okolicy Tyńca, a pozostałych wywieziono do ośrodka zagłady w Bełżcu. W 1943 roku powstał skawiński batalion AK „Biedronka”, na którego czele stanął Franciszek Guzik ps. „Pług”. Wojska sowieckie wkroczyły do miasta 23 stycznia 1945.Po drugiej wojnie światowej komuniści zlikwidowali samorząd terytorialny, a władzę w gminie objęła podporządkowana władzom centralnym Rada Narodowa. W czasach PRL-u przeprowadzono program uprzemysłowienia Skawiny. W 1947 roku powstała Powszechna Spółdzielnia Spożywców, w 1954 roku otwarto hutę aluminium, a do 1962 roku rozpoczęła działalność elektrownia. W 1980 roku oddano do użytku Halę Widowiskowo-Sportowej, a rok później zamknięto silnie zanieczyszczającą środowisko skawińską hutę aluminium. Od 1999 roku Skawina znajduje się w powiecie krakowskim województwa małopolskiego. W 2008 roku założono Muzeum Regionalne, a w 2012 roku przeprowadzono rewitalizację Rynku. W 2014 roku na terenie miasta utworzono park technologiczny. Obecnie Skawina stanowi ważny, przemysłowy ośrodek miejski aglomeracji krakowskiej, a wielu mieszkańców pracuje i uczy się w Krakowie.

Bibliografia