Sakralne Dziedzictwo Małopolski

Dzieje zabytku

Rzeźba św. Wacława, stanowiąca element wystroju ołtarza głównego w kościele parafialnym w Kętach, powstała najprawdopodobniej w latach sześćdziesiątych XVII wieku, kiedy miała miejsce odbudowa zniszczonej pożarem świątyni.

Opis

Całopostaciowa, drążona z tyłu rzeźba przedstawia św. Wacława stojącego w ujęciu frontalnym, w lekkim kontrapoście, na niewielkim, prostopadłościennym postumencie. Owalną w obrysie twarz mężczyzny charakteryzują sumarycznie opracowane rysy z prostym, spiczasto zakończonym nosem, wydatnymi kośćmi policzkowymi podkreślonymi rumieńcem, szeroko otwartymi oczami o szeroko rozstawionych, opadających łukach brwi oraz krótki, brązowy zarost. Po bokach twarz ujmują wydatne pukle półdługich, brązowych włosów. Święty ubrany jest w srebrzoną i złoconą rycerską zbroję płytową, plecy i ramiona osłania spięty pod szyją, długi, złocony płaszcz. Na głowie ma złoconą i srebrzoną mitrę książęcą. Prawa ręka opuszczona jest wzdłuż ciała, w lewej, zgiętej w łokciu pierwotnie znajdował się niezachowany atrybut świętego.

Zarys problematyki artystycznej

Rzeźba stanowi element wystroju ołtarza określanego w „Katalogu zabytków sztuki w Polsce” jako wczesnobarokowy i datowanego na trzecią ćwierć XVII wieku. W połowie XVII wieku w twórczości snycerskiej można zaobserwować swego rodzaju ożywienie po okresie pewnej stagnacji, jaka miała miejsce w dobie renesansu. Zmiany te jednak w dużej mierze odnoszą się głównie do struktur retabulów ołtarzowych, przybierających zmonumentalizowane formy, niejednokrotnie zdobionych bogatą ornamentyką. Dopełniająca natomiast ich wystrój plastyka figuralna, umieszczana w niszach, po bokach nastaw czy na gzymsach wieńczących poszczególne kondygnacje, charakteryzuje się jeszcze pewną sztywnością i hieratycznością. Przejawem nieznacznego zdynamizowania sylwetek stojących postaci jest niewydatny kontrapost. Zazwyczaj poddawane pewnej typizacji twarze są stosunkowo szerokie, o sumarycznie opracowanych, wyrazistych rysach oraz wzroku utkwionym na wprost, w bliżej nieokreśloną przestrzeń. Stosunkowo syntetyczny modelunek, niejednokrotnie zakrawający o pewien schematyzm, dotyczy także drapowania tkanin ubiorów, charakteryzującego się najczęściej rytmicznymi układami fałd rurkowych. Owe tendencje w rzeźbie figuralnej ulegają pewnym przemianom i znacznemu zdynamizowaniu tuż przed wybuchem wojen szwedzkich w trakcie tzw. potopu.

Książę czeski Wacław urodził się między 907 a 909 i pochodził z dynastii Przemyślidów, był synem Wratysława I i Drahomiry. W dzieciństwie był wychowywany przez babkę Ludmiłę, żonę Borzywoja, która wpajała mu zasady religii chrześcijańskiej. Po śmierci ojca w 921 roku przejął władzę. Był jednak za młody, by sprawować samodzielne rządy, regentką w jego imieniu stała się zatem Drahomira, która wyznając pogaństwo, wraz ze sprzyjającym jej stronnictwem prowadziła politykę wrogą niemieckim wpływom. Według tradycji za jej rządów miał miejsce szereg prześladowań chrześcijańskich duchownych oraz dewastacje kościołów. Około 924 roku Wacław przejął władzę, wygnał z Pragi swą matkę i rozpoczął politykę prochrześcijańską i sprzyjającą dobrym stosunkom z Cesarstwem. W Pradze, na Hradczanach, w miejscu obecnej katedry św. Wita, wzniósł przedromańską rotundę, dążył także do utworzenia w Czechach odrębnego biskupstwa. Działania władcy wzbudzały jednak sprzeciw społeczeństwa sprzyjającego jego pogańskiemu bratu Bolesławowi I Srogiemu. Wacław, zaproszony przez niego na uroczystości świętych Kosmy i Damiana do Starej Boleslavi, stał się ofiarą podstępu. Zaatakowany przez brata, chcąc schronić się w pobliskiej świątyni, został zamordowany przez trzech jego rycerzy (935). Relikwie św. Wacława zostały złożone w praskiej rotundzie św. Wita. Wkrótce po śmierci rozwinął się kult świętego, który stopniowo zaczął się także rozprzestrzeniać w sąsiednich Niemczech, Polsce, a także na Rusi, we Włoszech i Francji oraz w Skandynawii. Święty Wacław został mianowany głównym patronem Pragi i Czech. W Polsce za sprawą Bolesława Chrobrego na wzgórzu wawelskim została wzniesiona katedra ku jego czci, natomiast przez biskupa Zbigniewa Oleśnickiego został ustanowiony jednym z głównych patronów Polski. Wizerunki ikonograficzne św. Wacława ukazują go jako dojrzałego, brodatego mężczyznę. W plastyce końca X wieku akcentowano jego rolę jako władcy i rycerza, a równocześnie świętego męczennika. Początkowo strój świętego stanowiła krótka tunika i płaszcz rycerski, głowę natomiast wieńczył kołpak książęcy, a od schyłku XI wieku mitra. Od XIV wieku sylwetkę świętego osłaniał gotycki pancerz płytowy, który obecny jest także w plastyce nowożytnej. Mimo tego, iż prezentowana figura pozbawiona jest dodatkowych atrybutów, należy przypuszczać, iż święty w prawej ręce trzymał miecz, jako narzędzie swej męki, bądź włócznię z proporcem, natomiast lewą wspierał na tarczy z wyobrażeniem czarnego orła, godła herbowego Przemyślidów. Stosunkowo rzadko św. Wacław ukazywany był z palmą męczeństwa.

Stan zachowania / Prace konserwatorskie

Dobry. Rzeźba została oczyszczona 1986 roku podczas konserwacji ołtarza przez Jacka Konarskiego z Krakowa.

Literatura

Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, województwo krakowskie, (red.) Szablowski Jerzy, t. 1, Warszawa 1953, s. 15.

Cader Stanisław, Dawne i współczesne obiekty sakralne ziemi kęckiej, Kęty 2011, s. 10.

Karpowicz Mariusz, Sztuka polska XVII wieku, Warszawa 1983, s. 80.

Natalska Wiśnicka Joanna, św. Wacław, [w:] Encyklopedia katolicka, red. Gigilewicz Edward, t. 20, Lublin 2014, sp. 129-131.

Streszczenie

Jedna z rzeźb zdobiących strukturę ołtarza głównego w kościele parafialnym w Kętach, przedstawiająca pochodzącego z Czech św. Wacława, nosi znamiona cech stylowych, jakie charakteryzują rzeźbę polską połowy XVII wieku.