Św. Klemens I papież

Dzieje zabytku

Obraz mógł powstać w 1741 roku, prawdopodobnie jako fundacja jednego z miejscowych kamieniarzy, pracujących w pobliskim kamieniołomie w Dębniku. Pierwszy raz został wymieniony w inwentarzu kościoła paczółtowickiego z 1842 roku, w którym zapisano „Obraz między oknami S. Klemensa na płótnie malowany w ramach orzechowych”. Wzmiankowany był również w inwentarzu z 1860 roku, znanym z odpisu datowanego na 1897 rok jako „Obraz S. Klemensa”. W 1995 roku został poddany konserwacji przez prof. Małgorzatę Schuster-Gawłowską z Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie. Podczas prac konserwatorskich ustalono, że dzieło było wcześniej odnawiane. Nie wiadomo jednak w jakim czasie. Podklejono wtedy płótno, pozłocono ramy oraz przemalowano duże partie tła. W połowie lat dziewięćdziesiątych XX wieku obraz był jednak w złym stanie zachowania i wymagał ponownej konserwacji. W listopadzie 1995 roku proboszcz paczółtowicki ksiądz Jan Kopytko przekazał go do pracowni prof. Schuster-Gawłowskiej. Podczas konserwacji m.in. odczyszczono warstwę malarską obrazu, usunięto przemalowania a także zdublowano płótno, na którym namalowano obraz. W trakcie prac udało się odsłonić niewidoczną do tej pory datę „A(nno) D(omi)ni. 1741” umieszczoną w prawym, dolnym rogu kompozycji, która pozwoliła precyzyjnie określić czas powstania obrazu.

Opis

Obraz w kształcie pionowego prostokąta. W centrum kompozycji, na pierwszym planie ukazany w całej postaci św. Klemens w trzech czwartych zwrócony w lewo. Przedstawiony jako dojrzały mężczyzna z długą, siwą brodą i wąsami. Oczy duże, ciemne, nos długi i prosty, usta wydatne. Na głowie świętego znajduje się złota tiara zwieńczona krzyżem; wokół głowy nimb. Postać ubrana w albę wykończoną koronką oraz obszerną, czerwoną kapę podbitą niebieską tkaniną i obszytą szeroką, złotą bordiurą. Wokół szyi stuła. Święty w lewej ręce trzyma zakończony krzyżem pastorał papieski (ferulę), prawą rękę unosi w geście błogosławieństwa. W lewym górnym rogu kompozycji obłoki oraz promień światła skierowany na postać świętego. Na dalszym planie widoczny rozległy, skalisty pejzaż. Z lewej strony obrazu przedstawiony biały baranek stojący na skale, z której wytryskuje woda. Poniżej grupa klęczących postaci, wśród których znajduje się św. Klemens w stroju analogicznym do opisanego powyżej. W prawym dolnym narożu kompozycji sygnatura „A(nno) D(omi)ni. 1741”. Kolorystyka obrazu ciepła z przewagą brązów, żółci i czerwieni.

Zarys problematyki artystycznej

Obraz przedstawia papieża Klemensa I nazywanego Klemensem Rzymskim. Klemens żył w I wieku, według tradycji był czwartym biskupem Rzymu (ok. 91-101). Zaliczany jest do grona ojców Kościoła i uważany za najstarszego znanego z imienia pisarza starochrześcijańskiego. Klemens zginął śmiercią męczeńską. Cesarz Trajan miał zesłać go na wygnanie do Pontu, gdzie wrzucono go do morza z kotwicą zawieszoną u szyi. Według innych, datowanych na IX wiek przekazów, miejscem jego męczeństwa był Krym (Chersonez Taurydzki). Klemens miał tam pracować w kamieniołomie. Aby ratować swoich współwięźniów cierpiących z pragnienia, prosił Baranka Bożego o pomoc. Jego modlitwy zostały wysłuchane – ze skał kamieniołomu wytrysnęło źródło. Święty uważany jest za patrona m.in. kamieniarzy, marynarzy i górników. W ikonografii chrześcijańskiej przedstawiany jest jako dojrzały, brodaty mężczyzna w stroju papieskim (tiara, potrójny krzyż papieski) z atrybutami w postaci kotwicy nawiązującej do jego męczeńskiej śmierci lub skały albo baranka przywołujących inne wątki z legendy świętego. Na omawianym obrazie w kościele pw. Nawiedzenia Najświętszej Marii Panny w Paczółtowicach zaakcentowano wątek cudu w kamieniołomie. W tle z lewej strony obrazu przedstawiono baranka stojącego na szczycie skały, z której wytryskuje woda. Nieco poniżej ukazano grupę modlących się postaci, na czele której znajduje się klęczący św. Klemens w stroju papieskim. Co interesujące, Tadeusz Łaś, który przebadał rozprzestrzenianie się kultu św. Klemensa w Małopolsce, ustalił, że stopniowo zanikał on już w XVI wieku. Przyjmuje się, że omawiany obraz powstał znacznie później, bo w 1741 roku, a jego fundacja mogła wiązać się z którymś z miejscowych kamieniarzy pracujących w pobliskim Dębniku, którym Klemens patronował. Data 1741 umieszczona w prawym dolnym rogu kompozycji może jednak odnosić się nie do daty powstania obrazu, a jedynie do daty jego odnowienia. Dzieło mogło zatem powstać wcześniej, nawet w pierwszej połowie XVII wieku. Brak przekazów źródłowych uniemożliwia jednak potwierdzenie tej hipotezy. Przykładem dzieła z terenu Małopolski pokrewnego omawianemu obrazowi jest przedstawienie św. Klemensa w kościele pw. Wszystkich Świętych w Babicach. Obraz babicki datowany jest na początek XVII wieku i charakteryzuje się znacznie wyższym poziomem artystycznym.

Stan zachowania / Prace konserwatorskie

Obraz był poddany konserwacji w 1995 roku przez prof. Małgorzatę Schuster-Gawłowską w Krakowie.

Streszczenie

Przyjmuje się, że omawiany obraz powstał w 1741 roku, a jego fundacja mogła wiązać się z którymś z miejscowych kamieniarzy pracujących w pobliskim Dębniku, którym Klemens patronował. Data 1741 umieszczona w prawym dolnym rogu kompozycji może jednak odnosić się nie do daty powstania obrazu, a jedynie do daty jego odnowienia. Dzieło mogło zatem powstać wcześniej, nawet w pierwszej połowie XVII wieku. Brak przekazów źródłowych uniemożliwia jednak potwierdzenie tej hipotezy. Jego autorstwo nie jest ustalone. Dzieło przedstawia papieża Klemensa I nazywanego Klemensem Rzymskim. Żył on w I wieku, według tradycji był czwartym biskupem Rzymu (ok. 91-101). Zginął śmiercią męczeńską za panowania cesarza Trajana. Został zesłany na wygnanie do Pontu lub na Krym, gdzie wrzucono go do morza z kotwicą zawieszoną u szyi. Podczas wygnania Klemens miał pracować w kamieniołomie. Według legendy, aby ratować swoich współwięźniów cierpiących z pragnienia, prosił Baranka Bożego o pomoc. Jego modlitwy zostały wysłuchane – ze skał kamieniołomu wytrysnęło źródło. Wątek ten został przedstawiony z lewej strony omawianego obrazu. Święty uważany jest za patrona m.in. kamieniarzy, marynarzy i górników. W ikonografii chrześcijańskiej przedstawiany jest jako dojrzały, brodaty mężczyzna w stroju papieskim (tiara, potrójny krzyż papieski) z atrybutami w postaci kotwicy, baranka lub skały.

Bibliografia