Św. Joachim z Marią oraz św. Łukasz Ewangelista

Dzieje zabytku

Feretron należał do Bractwa Św. Anny, założonego w 1590 roku przy kościele św. Anny w Krakowie. Niestety w źródłach archiwalnych nie zachowała się informacja o jego autorze. Pojawiają się natomiast liczne zapisy o konserwacjach zabytku: około 1880/1881, w 1887 roku (złocenie wykonane przez Jana Jędrzejowskiego), następnie złocenie w 1904 oraz kolejne w 1929 roku. Feretron wzmiankowany jest również w „Katalogu Zabytków Sztuki w Polsce” z błędnym rozpoznaniem św. Joachima z Maryją, jako św. Józefa z Dzieciątkiem.

Opis

Feretron dwustronny z obrazami św. Joachima z małą Marią oraz św. Łukasza ustawiony na niskim postumencie, zaopatrzonym 
w otwory na drążki do noszenia. Struktura feretronu ujęta rzeźbioną ramą zdobioną ornamentem rocaille'owym i kwiatkami. W zwieńczeniu promienista gloria, pośrodku której w otoku utworzonym z obłoków hebrajski tetragram.

Na awersie obraz św. Joachima. Święty ukazany w półpostaci, frontalnie, trzymający 
na kolanach małą Matkę Boską, z głową uniesioną delikatnie ku górze i zwróconą 
w prawo. Twarz okolona długą, bujną i siwą brodą; włosy długie i siwe opadające na plecy; wzrok skierowany wysoko w lewy górny róg obrazu. Ubrany w brązową suknię z długimi rękawami oraz brązowy płaszcz zarzucony 
na ramiona, na głowie czerwona czapka. Matka Boska ukazana w pozycji siedzącej, zwrócona trzy czwarte w lewo, 
z głową skierowaną w swoją prawą stronę, z rękami złożonymi w geście modlitwy, 
z prawą nogą wspartą na półksiężycu. Twarz owalna z małymi ustami, krótkim i prostym nosem, wzrokiem skierowanym ku górze. Włosy długie, brązowe, z przedziałkiem pośrodku, upięte 
do tyłu, z białą różą wpiętą po lewej stronie. Ubrana w długą białą sukienkę ze złotym obszyciem wokół szyi, z rękawami podwiniętymi do przedramion oraz niebieski płaszcz okrywający nogi. Wokół głów postaci nimby o krótkich promieniach, u Matki Boskiej zdobione sześcioramiennymi gwiazdkami, wykonane 
z blachy złoconej. Taż sama złocona aplikacja na półksiężycu. Tło obrazu jednolite, ciemnobrązowe.

Na rewersie obraz św. Łukasza. Święty ukazany w półpostaci, z lewego profilu, prawą dłonią piszący w otwartej księdze, lewą ją podtrzymujący.Twarz podłużna, okolona średniej długości siwą brodą, oczy przymknięte, nos długi i wąski, włosy krótkie i siwe. Ubrany w ugrową szatę z długimi rękawami oraz białym kołnierzem. 
Po lewej stronie obrazu, nad księgą ukazana głowa wołu. Tło obrazu jednolite, ciemnozielone.
W glorii, nad obrazem św. Joachima tetragram (czteroliterowy zapis imienia Boga w języku hebrajskim): „יחיח”. Struktura feretronu pozłocona.

Zarys problematyki artystycznej

Feretron to obraz lub rzeźba umieszczone w ozdobnej ramie, z podstawą zaopatrzoną w otwory na drążki do noszenia podczas procesji. Zygmunt Gloger w „Encyklopedii staropolskiej” pochodzenie słowa „feretron”, czy „feretrum” wywodził ze starożytnego Rzymu, gdzie określało posągi niesione w pochodach triumfalnych. Jedna z pierwszych procesji chrześcijańskich z niesieniem wizerunku odbyła się w 590 roku, kiedy w Rzymie zapanowała epidemia tyfusu. Papież Grzegorz I Wielki zarządził w siedmiu kościołach Rzymu odprawienie nabożeństw suplikacyjnych, tzn. błagalnych. Nabożeństwa te były połączone z procesjami, w czasie których niesiono obraz Matki Boskiej Ocalenie Ludu Rzymskiego (Salus Populi Romani). Omawiany feretron powstał w drugiej połowie XVIII wieku w Krakowie w stylu rokokowym. Elementy zdobnicze feretronu, tj. kogucie grzebienie i ornamenty rocaille'owe są charakterystyczne dla sztuki tej epoki. Niestety nie znany jest twórca obrazów, na których ukazano św. Joachima i św. Łukasza. Według tekstów apokryficznych św. Joachim wywodził się z zamożnej rodziny z Galilei, był mężem św. Anny i ojcem Najświętszej Marii Panny. Święty Łukasz pochodził z Antiochii w Syrii, gdzie był lekarzem. Około 42 roku przyjął chrzest i przyłączył się do gminy chrześcijańskiej. Ewangelię napisał po 60 roku. Umarł mając prawdopodobnie 84 lata. Według tradycji miał być malarzem i stworzyć pierwszy obraz Matki Boskiej. Jest patronem Hiszpanii, malarzy, lekarzy i rzeźników. W ikonografii zwykle jest przedstawiany z księgą w dłoni i wołem u stóp, będącym jednym z czterech zwierząt ewangelicznych. W zwieńczeniu na tle promienistej glorii znajduje się tetragram, czyli czteroliterowy zapis imienia Boga w języku hebrajskim. Tetragram jako symbol obrazowania Boga w sztuce pojawił się pod wpływem reformacji. Początkowo propagowany był w kręgach anabaptystów i arian oraz w sztuce związanej ze środowiskami kalwińskimi i luterańskimi. Najczęściej występował samodzielnie otoczony promienistą glorią i obłokami, jednak czasem wpisywano go też wewnątrz trójkąta symbolu Trójcy Świętej. Tetragram pojawia się w drzeworytach, podniebieniach ambon oraz w zwieńczeniach małej architektury, tak jak w przypadku omawianego dzieła.

Stan zachowania / Prace konserwatorskie

Dostateczny, ubytki warstwy malarskiej 
i złoceń.

Streszczenie

Feretron dwustronny z obrazami św. Joachima z Marią oraz św. Łukasza powstał w drugiej połowie XVIII wieku i został wykonany w stylu rokokowym. Należał do Bractwa Św. Anny, założonego w 1590 roku przy kościele św. Anny w Krakowie. Interesującym elementem feretronu jest tetragram, czyli czteroliterowy zapis imienia Boga w języku hebrajskim znajdujący się w zwieńczeniu na tle promienistej glorii. Feretron jest obecnie umieszczony na ołtarzu głównym w kościele św. Anny.

Bibliografia