Ołtarz główny

Województwo
MAŁOPOLSKIE
Powiat
oświęcimski
Gmina
Brzeszcze
Miejscowość
Jawiszowice
Metropolia
Krakowska
Diecezja
Bielsko-Żywiecka
Dekanat
Osiek
Parafia
Św. Marcina
Miejsce przechowywania
prezbiterium kościoła
Identyfikator
DZIELO/12967
Kategoria
ołtarz
Ilość
1
Czas powstania
około 1700 roku
Miejsce (państwo, miasto, region geograficzny)
Małopolska
Technika i materiał
drewno, cięcie, prace stolarskie, rzeźbienie, polichromowanie, marmoryzacja, złocenie
Autor noty katalogowej
ks. Szymon Tracz
Uznanie autorstwa-Użycie niekomercyjne 4.0

Dzieje zabytku

Ołtarz główny w kościele św. Marcina w Jawiszowicach powstał około 1700 roku, a przed 1708 rokiem, kiedy wymieniony został przez wizytatora biskupiego. Nastawa była w ciągu wieków kilkakrotnie przekształcana, uzupełniana i odnawiana. Akta wizytacji biskupiej wspominają, iż w 1747 roku w ołtarzu głównym znajdował się wizerunek Matki Boskiej Częstochowskiej. Zapewne z tej nastawy pochodzi barokowe przedstawienie św. Marcina, patrona parafii, przechowywane obecnie na plebanii. W 1852 roku powstało obecne tabernakulum. Następnie w 1884 roku w ołtarzu znalazły się cztery figury świętych - apostołów Piotra i Pawła oraz biskupów Wojciecha i Stanisława. Być może z tego samego czasu pochodzi para aniołków i putt. Gruntowną konserwację ołtarza, połączoną z wymianą jednej trzeciej drewnianej substancji przeprowadziła w 1984 roku firma konserwatorska pana Konarskiego z Krzeszowic. Obecnie w centrum ołtarza umieszczono wizerunek Matki Boskiej Śnieżnej, który zasłaniany jest dwoma obrazami z przedstawieniem św. Marcina oraz bł. Salomei.

Opis

Kamienny ołtarz w jawiszowickim kościele uzyskał kształt prostopadłościanu. Otacza go drewniana obudowa podtrzymująca drewnianą mensę z portatylem. Jego przód zdobi drewniane antepedium ujęte profilowaną ramą z centralnym medalionem z monogramem Marii, otoczonym przez ornament roślinny. Ponad ołtarzem rozpościera się dwukondygnacyjna, architektoniczna nastawa ołtarzowa, flankowana przez dwie bramki. Struktura ołtarza dekorowana jest ciemnozieloną marmoryzacją. Pierwsza kondygnacja retabulum uzyskała trójosiowe założenie wsparte na dwustrefowym cokole, podzielonym płycinami z dekoracją akantową. Artykułują ją dwie pary kolumn o skręconych trzonach i kapitelach kompozytowych. Złocone w całości kolumny podtrzymują belkowanie o wysuniętym gzymsie, wyłamane na ich osi oraz przerwany trójkątny przyczółek. Pole środkowe nastawy wypełnia w całości nisza ujęta profilowaną, złoconą ramą w formie stojącego prostokąta zamkniętego trzema bokami z ośmioboku. W jej wnętrzu znajduje się obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem w typie Matki Boskiej Śnieżnej, zdobiony drewnianą złoconą i srebrzoną sukienką wotywną oraz koronami, a także dwie zasuwy z przedstawieniem św. Marcina, biskupa oraz bł. Salomei. Niszę środkową flankują znajdujące się pomiędzy kolumnami wąskie płyciny zwieńczone konchami. Na ich tle ustawiono figury św. Piotra i św. Pawła. Ponad nimi widoczne są na belkowaniu płaskorzeźbione i złocone girlandy kwiatowe oraz rozety. Na przerwanym przyczółku umieszczono dwie figury siedzących aniołów. Na mensie ołtarza centralnie ustawiono prostopadłościenne tabernakulum w drewnianej obudowie ujęte dwiema kolumienkami kompozytowymi o skręconych trzonach podtrzymujących belkowanie, do którego przymocowano świeczniki na sakramentki. Umieszczony na jego szczycie prosty tron eucharystyczny bez zaplecka flankują dwie figury uskrzydlonych aniołków. Drugą, jednoosiową kondygnację nastawy ujmuje także para złoconych kolumn o skręconych trzonach i kapitelach kompozytowych, ustawionych na cokołach, dźwigających imposty. Pomiędzy kolumnami nad polem z obrazem Wniebowzięcia Matki Boskiej widoczny jest wysunięty fragment gzymsu. Obraz ujęty został złoconą i profilowaną ramą w formie kwadratu o ściętych narożach. Po bokach obrazu na płycinie rozmieszczono złocone dekoracje akantowe. W zwieńczeniu na belkowaniu usytuowano dwa putta flankujące rzeźbę apokaliptycznego baranka leżącego na księdze. Obie kondygnacje ujmują uszaki z akantu suchego. Po bokach nastawy usytuowano dwie bramki flankowane pilastrami. Ich zwężające się ku dołowi trzony podtrzymują nadwieszony łuk półkolisty. Całość zamyka gzyms z centralnie usytuowanym cokołem, na którym stoją figury św. Stanisława i św. Wojciecha. Po ich bokach figur przy ścianach ustawiono rzeźbione i złocone wazony z kwiatami.

Zarys problematyki artystycznej

Ołtarz główny w Jawiszowicach wpisuje się w długą i bogatą tradycję nowożytnych nastaw architektonicznych, stanowiących pochodną rozwiązania łuku triumfalnego, a więc koncepcji bramy opracowanej na zasadzie trójdziału. Nastawy ołtarzowe w tym kształcie pojawiły się w Małopolsce w dobie renesansu, począwszy od ołtarza z fundacji Zygmunta Starego do katedry krakowskiej z lat 1545-1548 (obecnie w Bodzentynie), a następnie zostały przejęte przez twórców barokowych, którzy wprowadzili na szeroką skalę m.in. kolumny kompozytowe o skręcanych trzonach. Retabulum w Jawiszowicach charakteryzuje się stosunkowo płaskim rozczłonkowaniem form architektonicznych. Główny nacisk przy kolejnych przekształceniach położono na wyakcentowanie elementów dekoracyjnych, poprzez zastosowanie złoconych wici akantowych, girland, rozet, czy też kwiatów w wazonach. Zgodnie z małopolską tradycją w nastawie znalazły się przedstawienia świętych apostołów Piotra i Pawła jako filarów Kościoła powszechnego oraz św. Wojciecha i Stanisława, jako filarów Kościoła polskiego. Podobne rozlokowanie figur świętych apostołów i biskupów występuje w ołtarzu głównym z około 1708 roku w kościele parafialnym pw. św. Andrzeja Apostoła w Gilowicach na Żywiecczyźnie.

Stan zachowania / Prace konserwatorskie

Dobry. Ostatnią konserwację nastawy w pierwszym dziesięcioleciu XX wieku przeprowadzili Dorota i Bogusław Krówkowie z Krakowa.

Literatura

Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. 1, Województwo krakowskie, red. J. Szablowski, Warszawa 1953, s. 14;
H. i S. Kozakiewiczowie, Renesans w Polsce, Warszawa 1976, s. 76-77, il. 67-70;
T. Chrzanowski, M. Kornecki, Sztuka Ziemi Krakowskiej, Kraków 1982, s. 272-275;
Sz. Tracz, Niebiański splendor. Opowieść o drewnianym kościele Św. Andrzeja Apostoła z 1. poł. XVI w. w Gilowicach, Kraków-Gilowice 2007, s. 94, il. s. 76-90, il. s. 52.
R. Kalinowski, Ecclesia Sancti Martini Jawiszowice, Kraków 2017, s. 79-93.

Streszczenie

Ołtarz główny w kościele św. Marcina w Jawiszowicach powstał około 1700 roku, a przed 1708 rokiem. Nastawa była w ciągu wieków kilkakrotnie przekształcana, uzupełniana i odnawiana. Wpisuje się ona w długą i bogatą tradycję nowożytnych nastaw architektonicznych, stanowiących pochodną rozwiązania łuku triumfalnego. Główny nacisk przy kolejnych przekształceniach położono na wyakcentowanie elementów dekoracyjnych, poprzez zastosowanie złoconych wici akantowych, girland, rozet czy też kwiatów w wazonach. Zgodnie z małopolską tradycją w ołtarzu znalazły się przedstawienia świętych apostołów Piotra i Pawła jako filarów Kościoła powszechnego oraz św. Wojciecha i Stanisława, jako filarów Kościoła polskiego. Obecnie w centrum ołtarza umieszczono wizerunek Matki Boskiej Śnieżnej, który zasłaniany jest dwoma obrazami z przedstawieniem św. Marcina oraz bł. Salomei.

Jak cytować?

ks. Szymon Tracz, "Ołtarz główny", [w:] "Sakralne Dziedzictwo Małopolski", 2024, źródło:  https://sdm.upjp2.edu.pl/dziela/oltarz-glowny-103

Uwaga. Używamy ciasteczek. Korzystanie ze strony sdm.upjp2.edu.pl oznacza, że zgadzasz się na ich używanie. Więcej informacji znajdziesz w zakładce Polityka prywatności