ołtarz

Województwo
MAŁOPOLSKIE
Powiat
nowotarski
Gmina
Szaflary
Miejscowość
Szaflary
Metropolia
Krakowska
Diecezja
Krakowska
Dekanat
Biały Dunajec
Parafia
Św. Andrzeja Apostoła
Miejsce przechowywania
kaplica boczna Matki Boskiej Szaflarskiej
Identyfikator
DZIELO/14440
Kategoria
ołtarz
Ilość
1
Czas powstania
połowa XVII wiek z przekształceniami z końca XIX wiek
Miejsce (państwo, miasto, region geograficzny)
Małopolska
Technika i materiał
drewno, techniki snycerskie i stolarskie,, rzeźbienie, polichromowanie, złocenie, srebrzenie
Autor noty katalogowej
ks. Szymon Tracz
Uznanie autorstwa-Użycie niekomercyjne 4.0

Dzieje zabytku

Ołtarz z połowy XVII wieku może pochodzić z dawnego, drewnianego kościoła wzniesionego w Szaflarach w 1652, bądź też trafił tu ze starosądeckiego kościoła franciszkanów pw. św. Stanisława, biskupa i męczennika, po kasacie klasztoru i zamienieniu świątyni na magazyn przez wojska austriackie w 1815 roku. Pod koniec XIX wieku ołtarz przebudowano, aranżując nową wnękę centralną i dodając zwieńczenie z obrazem św. Maurycego.

Opis

Ołtarz w kaplicy Matki Boskiej Szaflarskiej stanowi przykład przyściennej, architektonicznej, drewnianej nastawy trójosiowej ze zwieńczeniem. Stipes ołtarzowy z drewnianą mensą z kamiennym portatylem uzyskał kształt leżącego prostopadłościanu. Jego przód flankują hermy o trzonach dekorowanych cekinami. W polu zastosowano prostokątną płycinę ujętą kimationem. Na mensie ustawiono prostopadłościenne tabernakulum z wyodrębnionym cokołem i gzymsem koronującym wyłamanym na osi, podtrzymywanym przez dwa pilastry. Krawędzie tabernakulum zdobi imitacja boniowania. Drzwiczki ozdobiono stojącą, prostokątną płyciną, zwieńczoną trójkątnym przyczółkiem. W polu płyciny umieszczono stojący na obłokach płaskorzeźbiony i złocony kielich z hostią otoczoną promieniami. Jednokondygnacyjna nastawa wspiera się na prostokątnej predelli, przechodzącej pod osiami bocznymi w wolutowe konsole. Osie retabulum wydzielone zostały za pomocą skrajnych pilastrów oraz pary kolumn flankujących oś środkową. Podpory dźwigają pełne belkowanie wyłamane na ich osi, przerwane w partii pola środkowego oraz na osiach skrajnych przerwany półokrągły przyczółek. Wewnętrzna para kolumn dźwiga dodatkowo parę konsol podtrzymujących pełne belkowanie wyłamane na ich osi. Zwieńczenie uzyskało formę kwadratu zamkniętego szczytem z krzyżem, ujętego parą kolumienek na cokołach podtrzymujących skrajne woluty. Po zewnętrznych bokach zwieńczenia usytuowano postacie adorujących aniołów. W polu środkowym kondygnacji znalazła się nisza w formie stojącego prostokąta zamkniętego archiwoltą opadającą na belkowanie z konchą wydzieloną przez poziomy gzyms wsparty na dwóch pilastrach. W podniebiu konchy widoczna jest rzeźbiona i srebrzona gołębica Ducha Świętego. W niszy ustawiono figurę Matki Boskiej z Dzieciątkiem stojącą na wysokim czworobocznym postumencie. W osiach bocznych znalazły się nisze zamknięte konchą, u dołu podtrzymywane wspornikiem, z figurami św. Elżbiety Węgierskiej i św. Kazimierza Królewicza. W polu zwieńczenia umieszczono obraz w formie owalu ujęty ramą z przedstawieniem św. Maurycego. Ołtarz w całości pokryty został bogatą i zróżnicowaną dekoracją ornamentalną. Liśćmi akantu ozdobiono cokoły kolumn i wolut podwieszonych pod boczne osie. Kolumny w jednej czwartej wysokości obwiedzione zostały profilowaną listwą wypełnioną rautami. Ich dolne części ozdobiono uskrzydlonymi główkami aniołów z podwieszonymi festonami i girlandami. Z kolei w górnych partiach wykorzystano spiralne wici winnego grona. Dekoracyjnie artykułowano także pilastry, które w jednej czwartej przedzielono profilowanym gzymsem. Ich dolne części szczelnie wypełniono ornamentem okuciowym z rautem w środku, z kolei górne pokryto układającą się swobodnie i symetrycznie wstęgą z kaboszonami. Fryz belkowania wypełniony został wicią roślinną. Pola pomiędzy niszą a belkowaniem ozdobiono uskrzydlonymi główkami aniołów i podwieszonymi pod nimi girlandami. Ponadto uskrzydlone główki aniołów zdobią imposty podstawy zwieńczenia oraz klucz archiwolty ponad niszą główną. Kolumieńki zwieńczenia ozdobione zostały układającą się spiralnie wstęgą. Na dekoracje ornamentalną nastawy składają się również różne zdobienia profilów belkowania i zwieńczenia w postaci kostkowania, wolich oczu oraz pasów utworzonych z liści akantu.

Zarys problematyki artystycznej

Retabulum z gotycką figurą Matki Boskiej z Dzieciątkiem w Szaflarach reprezentuje typ architektonicznej nastawy w formie łuku triumfalnego, określanej także jako "Porta coeli" (Brama niebieska). Jej kształt, a zwłaszcza obecność wyraźnie zaakcentowanej predelli, wpisuje się w proces przekształcania w wieku XVII nastaw ołtarzowych w formie tryptykowej w dojrzałą koncepcję łuku triumfalnego. W Szaflarach podkreśla to wprowadzenie motywu "serliany" (od włoskiego teoretyka architektury Sebastiana Serlio), kiedy to pole środkowe nastawy swym półkolistym zamknięciem wyłamuje się ponad belkowania prostokątnych pól bocznych. Retabulum w swojej strukturze nawiązuje do wielkich struktur manierystycznych siedemnastowiecznych ołtarzy-gigantów (np. nastaw krakowskich w kościele Bożego Ciała - 1634, Św. Marka - 1653 (?), czy też Św. Katarzyny - 1674, suto złoconych i niespokojnie spowitych w ornamentykę roślinno-małżowinową z liczną obecnością uskrzydlonych główek anielskich oraz stojących postaci świętych. Mimo dziewiętnastowiecznego przekształcenia pierwotny zamysł nastawy jest dobrze widoczny. Wszystko przemawia także za tym, że figury św. Elżbiety Węgierskiej i św. Kazimierza Królewicza sprowadzone zostały z Tyrolu.

Stan zachowania / Prace konserwatorskie

Dobry. Ostatnią konserwację przeprowadzono na przełomie XX i XXI wieku.

Literatura

T. Dobrowolski, Sztuka Krakowa, Kraków 1959, s. 436-439;
T. Chrzanowski, M. Kornecki, Sztuka Ziemi Krakowskiej, Kraków 1982, s. 273-274, 388-391, il. 239a;
Sz. Tracz, Kościół parafialny św. Andrzeja w Szaflarach, Szaflary 2012, s. 28-29.

Streszczenie

Ołtarz w kaplicy Matki Boskiej Szaflarskiej z połowy XVII wieku może pochodzić z dawnego, drewnianego kościoła wzniesionego w Szaflarach w 1652, bądź też trafił tu ze starosądeckiego kościoła franciszkanów pw. św. Stanisława, biskupa i męczennika, po kasacie klasztoru i zamienieniu świątyni na magazyn przez wojska austriackie w 1815 roku. Pod koniec XIX wieku ołtarz przebudowano, aranżując nową wnękę centralną i dodając zwieńczenie z obrazem św. Maurycego.

Jak cytować?

ks. Szymon Tracz, "ołtarz", [w:] "Sakralne Dziedzictwo Małopolski", 2024, źródło:  https://sdm.upjp2.edu.pl/dziela/oltarz-3

Uwaga. Używamy ciasteczek. Korzystanie ze strony sdm.upjp2.edu.pl oznacza, że zgadzasz się na ich używanie. Więcej informacji znajdziesz w zakładce Polityka prywatności