Kościół Podwyższenia Krzyża Świętego

Dzieje zabytku

Mimo że pierwsze wzmianki źródłowe o Janowicach pochodzą z XIV wieku, to historia tutejszej parafii i kościoła nie jest długa. Miejscowość aż do 1989 roku należała do parafii św. Klemensa w oddalonej o cztery kilometry od Janowic Wieliczce. Idea utworzenia odrębnych parafii dla Janowic i pobliskich Koźmic Wielkich skrystalizowała się po drugiej wojnie światowej, ale mimo przychylności kardynała Stefana Sapiehy, jej realizacja musiała zostać odłożona w czasie ze względu na zaostrzenie kursu władz komunistycznych wobec Kościoła. Zgodę na wzniesienie świątyni udało się uzyskać dopiero u progu lat osiemdziesiątych. W 1981 roku zawiązano we wsi Komitet Budowy Kościoła. Fundusze pochodziły ze składek mieszkańców. Znaczącej pomocy finansowej udzieliła również Polonia Kanadyjska. Kardynał Franciszek Macharski poświęcił plac budowy 21 sierpnia 1982. Budynek wzniesiono według projektu krakowskiego architekta, Krzysztofa Filusia. Gdy w 1983 roku prace były już zaawansowane, zapadła decyzja o wyborze dla świątyni wezwania Podwyższenia Krzyża Świętego, w nawiązaniu do ogłoszenia przez Jana Pawła II Roku Świętego z racji na 1950 rocznicę śmierci Chrystusa. Kamień węgielny sprowadzono z sanktuarium Krzyża Świętego w Mogile. W czerwcu 1983 roku poświęcił go podczas mszy na krakowskich Błoniach Jan Paweł II, a 19 maja 1984 dokonano wmurowania kamienia w ścianę nowej świątyni. Tego samego dnia kardynał Macharski poświęcił trzy dzwony ufundowane przez rodzinę znanego janowickiego regionalisty, Piotra Płatka. Instrumenty zawisły w rozebranej dziś, prowizorycznej dzwonnicy. W 1989 roku ukończony był już marmurowy ołtarz główny oraz ambona, które poświęcił kardynał Macharski. Sprawnie poprowadzoną budowę kościoła udało się dokończyć na początku lat dziewięćdziesiątych XX wieku. W latach 1990-1993 trwały jeszcze prace wykończeniowe, m.in. malowanie i tynkowanie ścian zewnętrznych kościoła. Wówczas wzniesiono również ołtarze boczne, sprawiono ławki oraz konfesjonały. Uroczysta konsekracja miała miejsce podczas uroczystości odpustowych 13 września 1993. Dokonał jej kardynał Franciszek Macharski, a wśród gości znalazł się również opat mogilskich cystersów ojciec Jacek Stożek. Z ważniejszych wydarzeń w dziejach świątyni wymienić należy wybrukowanie terenu wokół kościoła w 1996 roku, przebudowę hełmu wieży i konserwację dachu ukończone w 2006 roku oraz prace zmierzające do uporządkowania terenu wokół cmentarza rozpoczęte w 2007 roku. W latach 1998-1999 dokonano zakupu trzech dzwonów odlanych w przedsiębiorstwie ludwisarskim Wacława Felczyńskiego z Gliwic. Zawieszono je w nowo wybudowanej dzwonnicy parawanowej poświęconej przez biskupa Kazimierza Nycza 19 września 1999, w czasie odpustu parafialnego. Witraże zdobiące wnętrze świątyni wykonano dzięki wsparciu finansowemu janowickich parafian na początku pierwszej dekady XXI wieku. Opracowanie koncepcji projektu witraży należało do proboszcza kościoła w Janowicach Jana Mrózka i Rady Parafialnej. Projekt wykonał Bolesław Szpecht, a witraże wykonała i zamontowała firma witrażownicza Zarzyckich z Krakowa. W 2008 roku wyremontowane zostało ogrodzenie wokół kościoła i plebanii, a w czerwcu 2011 roku rozpoczęto renowację pokrycia dachu. W latach 2012-2013 elewacje kościoła ocieplono i pokryto nowymi tynkami. Najważniejsze inwestycje lat 2015-2016 to prace malarskie we wnętrzu kościoła.

Opis

Kościół Podwyższenia Krzyża Świętego w Janowicach jest zlokalizowany na niewielkim wzniesieniu, w centrum prostokątnego placu otoczonego murowanym ogrodzeniem podzielonym na przęsła. W południowo-zachodnim narożu terenu przykościelnego usytuowana jest parawanowa dzwonnica. Kościół to budowla murowana z cegły, jednonawowa na planie krzyża łacińskiego. Do czteroprzęsłowej nawy przylega wyniesione na czterostopniowym podwyższeniu prezbiterium zamknięte prostą ścianą. Do prezbiterium od zachodu przylega zakrystia na planie zbliżonym do litery „L”, od wschodu aneks na analogicznym planie. Zakrystia skomunikowana jest z dobudowaną od południa dwukondygnacyjną i podpiwniczoną plebanią. Wnętrze świątyni przekryte jest płaskim stropem o konstrukcji żelbetowej. Ściany w dolnej części artykułowane są za pomocą boazerii, w wyższych partiach podziały kontynuowane są w polichromii. W górnych partiach ścian (poza prezbiterium) znajdują się ukośne sufity, w nawie dodatkowo poprzedzone profilowanym gzymsem. W najwyższym rzędzie płycin mieszczą się płaskorzeźbione, stylizowane rozety z motywami geometrycznymi; analogiczne rozety zdobią parapet chóru muzycznego. Nawę doświetlają okna w kształcie stojącego prostokąta zamkniętego półkoliście: po jednym w przęsłach od drugiego do czwartego i jedno nieco większe, ponad chórem w ścianie północnej. W ścianach zamykających transept znajdują się po trzy duże otwory okienne złożone z umieszczonego po środku dużego okna w kształcie odwróconej podkowy oraz flankujących go mniejszych okien w kształcie stojącego prostokąta zamkniętego półkoliście. Główne wejście do świątyni znajduje się na osi budynku, w ścianie północnej, wejście boczne usytuowane jest w północnej ścianie zachodniego ramienia transeptu. Na szerokości pierwszego od północy przęsła nawy znajduje się chór muzyczny o konstrukcji żelbetowej, wsparty na dwóch filarach. Pod nim mieści się kruchta. Parapet chóru muzycznego jest murowany, prosty, w części środkowej trójbocznie wyłamany do wnętrza kościoła. W osi środkowej trójdzielnej fasady kościoła umieszczona wieża na planie kwadratu, nieco cofnięta w stosunku do lica elewacji, którą ujmują ukośnie ustawione ściany. Wejście do świątyni znajduje się na osi fasady. Jest zadaszone płaskim dachem; prowadzą do niego siedmiostopniowe schody. Od strony zachodniej zlokalizowany jest podjazd dla niepełnosprawnych. Otwór wejściowy ma kształt prostokąta, wewnątrz znajdują się drewniane, dwuskrzydłowe drzwi. Powyżej umiejscowione jest duże okno w kształcie stojącego prostokąta zamkniętego półkoliście. W górnej części wieży umieszczono trzy wysmukłe okna zamknięte półkoliście. W zwieńczeniu mieści się ażurowy prześwit pełniący funkcję tarasu widokowego. Wieżę wieńczy hełm w kształcie wysmukłego ostrosłupa z krzyżem. Elewacje boczne pozbawione są dekoracji.

Zarys problematyki artystycznej

Kościół Podwyższenia Krzyża Świętego w Janowicach jest budowlą o skromnych formach architektonicznych i głównie współczesnym wyposażeniu. Świątynia została zaprojektowana przez krakowskiego architekta Krzysztofa Filusia, który jest autorem również innych budowli sakralnych na terenie województwa świętokrzyskiego i w Małopolsce, m.in. cmentarza parafialnego w Koźmicach Wielkich (1990) czy kościoła błogosławionego Jerzego Matulewicza na osiedlu Ślichowice w Kielcach (1993-2003, 2005, we współpracy z Piotrem Bielańskim). Trwająca od początku lat osiemdziesiątych XX wieku przez ponad dekadę budowa kościoła w Janowicach wpisuje się w „boom budowlany” w architekturze sakralnej, jaki można było zaobserwować w Polsce w latach 1980-1989. Jak policzyli autorzy opracowania „Architektura VII dnia”, w tym czasie rozpoczęto wznoszenie 1328 kościołów rzymskokatolickich na terenie całego kraju, a budowa ponad 300 z nich trwała więcej niż 10 lat. Działo się tak z różnych względów, m.in. z powodu utrudniania przez komunistyczne władze dostępu do odpowiednich pozwoleń, niedostatków materiałowych czy braku koniecznego, specjalistycznego sprzętu. Parafianie samodzielnie finansowali prace budowlane, często dostarczali materiałów budowlanych, a nierzadko samodzielnie pracowali przy wznoszeniu świątyń. Kościoły powstawały „społecznie” wznoszone przez dziesiątki, a w niektórych przypadkach – nawet setki wiernych. Po 1989 roku Kościół katolicki w Polsce zyskał możliwość nieograniczonego funkcjonowania, a uregulowanie stosunków państwowo-kościelnych odmieniło proces inwestycyjny w dziedzinie budownictwa sakralnego. Zniknęły problemy z uzyskiwaniem pozwoleń na budowę, zwiększyła się dostępność i zróżnicowanie materiałów budowlanych, a także rozwinął się rynku usług projektowych i wykonawczych. Paradoksalnie jednak na swobodny rozwój architektury sakralnej coraz większy wpływ zaczęły mieć czynniki ekonomiczne, które doprowadziły do znacznego ograniczenia oraz pomniejszenia dotychczasowego programu funkcjonalnego obiektów sakralnych, które od tej pory zaczęły być projektowane z większym uwzględnieniem aktualnych potrzeb parafii, w tym liczby wiernych uczestniczących w nabożeństwach.

Stan zachowania / Prace konserwatorskie

Dobry. W 2008 roku wyremontowano ogrodzenie wokół kościoła i plebanii, a w 2011 roku pokrycie dachu. W latach 2012-2013 przeprowadzono ocieplenie elewacji kościoła, które pokryto nowymi tynkami.

Streszczenie

Kościół Podwyższenia Krzyża Świętego w Janowicach jest budowlą o skromnych formach architektonicznych i głównie współczesnym wyposażeniu. Świątynia została zaprojektowana przez krakowskiego architekta Krzysztofa Filusia – autora obiektów sakralnych m.in. w Kielcach czy Koźmicach Wielkich. Budowlę wzniesiono z funduszy parafian oraz Polonii Kanadyjskiej w latach 1981-1993. Uroczystej konsekracji świątyni dokonał kardynał Franciszek Macharski 13 września 1993. Prace wykończeniowe oraz wyposażanie świątyni kontynuowano w kolejnych latach. W latach 1998-1999 w pracowni Wacława Felczyńskiego w Gliwicach zakupiono trzy dzwony. W 2006 roku ukończono przebudowę hełmu wieży, w 2008 roku wyremontowano ogrodzenie wokół kościoła i plebanii, a w czerwcu 2011 roku rozpoczęto renowację pokrycia dachu. W latach 2012-2013 elewacje kościoła ocieplono i pokryto nowymi tynkami. Najważniejsze inwestycje lat 2015-2016 to prace malarskie we wnętrzu kościoła oraz wykonanie witraży. Koncepcja projektu witraży należała do proboszcza kościoła w Janowicach i Rady Parafialnej, autorem projektu był Bolesław Szpecht, artysta z Krakowa, a witraże wykonała i zamontowała firma witrażownicza Zarzyckich z Krakowa.

Bibliografia