Kościół św. Stanisława

Dzieje zabytku

Na przełomie lat 1307-1308 Kokosz Berzeviczy otrzymał od króla Węgier Karola Roberta nadanie ziem na Zamagurzu, w tym tereny Frydmana, gdzie lokował wieś na prawie niemieckim. Przyjmuje się, że kościół wybudowano na początku XIV wieku, najpewniej po 1308 roku, prawdopodobnie z fundacji tego rycerza. O wczesnej metryce kościoła świadczy wezwanie św. Stanisława, niespotykane gdzie indziej na terenach Spisza. Zapewne jest ono świadectwem przynależności Górnego Spisza aż do pierwszej ćwierci XIV wieku do księstwa krakowskiego oraz erygowania parafii we Frydmanie (najstarszej parafii na Zamagurzu) przez biskupa krakowskiego.
Do najstarszych elementów architektury kościoła należy zakrystia i prezbiterium, wybudowane w pierwszej kolejności, następnie zaś nawa i wieża. Prezbiterium przykryte było zachowanym do dziś sklepieniem krzyżowo-żebrowym z rzeźbionymi kroksztynami, nawa zaś niezachowanym drewnianym stropem. Około 1600 roku wieżę kościelną zwieńczono późnorenesansową attyką.
Kościół wyposażony był w trzy gotyckie ołtarze: główny św. Stanisława oraz dwa przytęczowe Najświętszej Marii Panny i św. Mikołaja, ambonę, grupę rzeźbiarską Ukrzyżowania na belce tęczowej, wymienione w aktach wizytacji z 1655 roku (wizytator nieznanego nazwiska). Brak dokładnych informacji o czasie ich powstania, natomiast istniały już zapewne przed 1587 rokiem, gdyż kościół otrzymał wówczas odpust na święto Narodzenia Marii. Na wieży znajdowały się dwa dzwony. W wizytacji z 1693 roku przeprowadzonej przez biskupa Nitry, Lászlo Mattyassovskyego, wspomniano również o tym, że na chórze muzycznym pojawił się pozytyw. Między 1693 a 1700 rokiem wybudowano czwarty ołtarz o maryjnym wezwaniu („drugi maryjny”), wspomniany w wizytacji z 1700 roku przeprowadzonej przez prepozyta spiskiego, Jánosa Zsigraya.
W aktach wizytacji kanonika spiskiego Istvána Loviskovicha z 1712 roku oraz prepozyta spiskiego Johanna Peltza z 1731 roku opisano skutki najazdu na Frydman kuruców Franciszka II Rakoczego, którzy w latach 1703-1709 plądrowali tereny Zamagurza. W pierwszej wspomniano pożar wsi, który dotknął również kościół we Frydmanie w 1708 roku. Wówczas zniszczeniu uległa dekoracja wnętrza i część aparatów kościelnych. W aktach drugiej odnotowano sprofanowanie ołtarzy i ogołocenie ich z relikwii przed 1709 rokiem. Wynikiem tych ostatnich zdarzeń było ponowne poświęcenie kościoła w 1715 roku, którego dokonał biskup belgradzki Łukasz Natali. W wizytacji z 1731 roku czwarty, barokowy ołtarz określono już jako św. Antoniego (dawniej „drugi maryjny”).
Okresem największych zmian w kościele były lata 1751-1768, kiedy parafię objął ksiądz Michał Lorencs, z którego inicjatywy przebudowano i zmodernizowano kościół św. Stanisława. Niewątpliwie pierwszym etapem prac było zlikwidowanie drewnianego stropu nawy i wybudowanie kolebkowego sklepienia na gurtach, wnętrze nawy zaś zostało podzielone filarami przyściennymi na przęsła. Ściany i sklepienia całego wnętrza kościoła otrzymały dekorację stiukową wykonaną metodą stempelkową, w przypadku prezbiterium mającą na celu zamaskowanie form gotyckiego sklepienia. Równocześnie staraniem proboszcza, przy wsparciu barona Antála Mednyanszkyego de Megyes, usunięto z kościoła dawne ołtarze, które zastąpiono całkiem nowym wyposażeniem architektoniczno-rzeźbiarskim powstałym w latach 1751-1757. Składały się na nie trzy ołtarze: główny pw. św. Stanisława oraz boczne Matki Boskiej Szkaplerznej i Świętego Krzyża, ambona, konfesjonał, grupa Ukrzyżowania. Około 1760 roku, częściowo na dawnych fundamentach z XV lub XVI wieku, wybudowano zachowany do dziś mur otaczający kościół wraz z dzwonnicą bramną oraz dwiema bramkami z baniastymi hełmami, krytymi gontem.
Najbardziej okazałym przedsięwzięciem księdza Lorencsa była budowa oktogonalnej kaplicy Matki Boskiej Karmelitańskiej przy północnej ścianie nawy kościoła zakończona w 1764 roku. Działania te wynikały z nasilającego się wówczas kultu Matki Boskiej Szkaplerznej, której bractwo założono przy parafii frydmańskiej w 1757 roku i być może w związku z tym jej obraz umieszczono w ołtarzu bocznym w kościele. Przy budowie kaplicy i muru cmentarnego pracowali polscy murarze: Józef, Franciszek i Antoni. Staraniem proboszcza kaplica otrzymała wyjątkowej klasy wyposażenie z dwustronnym ołtarzem oraz bogatą dekoracją rzeźbiarską stropu i ścian oraz malarską ujmującą nisze w ścianach (pełniące rolę konfesjonałów) o interesującym programie ikonograficznym skupionym wokół idei muzyki niebiańskiej.
Staraniem księdza Lorencsa doposażono kościół frydmański w liczne aparaty kościelne, jak również w trzy dzwony: patrona parafii św. Stanisława na wieży kościelnej z 1764 roku (przelany ponownie ze starszego dzwonu), dzwon Marii Panny umieszczony na dzwonnicy bramnej oraz sygnaturkę z 1762 roku. Po śmierci księdza Lorencsa pochowano pod posadzką w kaplicy karmelitańskiej, pomiędzy wejściem z kościoła do kaplicy a ołtarzem, bez tablicy ani nagrobka.
W 1771 roku wybudowano chór muzyczny, którego malowana dekoracja ilustrowała zaplanowany jeszcze przez księdza Lorencsa program ikonograficzny skupiony wokół idei niebiańskiej muzyki. W pożarze wsi w 1781 roku zniszczeniu uległy mury wieży kościelnej nad kruchtą oraz zawaliła się drewniana hurdycja obiegająca wieżę, w związku z tym wejście na wieżę zamurowano. W 1784 roku Papież Pius VI nadał kaplicy Matki Boskiej Karmelitańskiej odpust zupełny na jej dzień – 16 lipca, co zintensyfikowało ruch pielgrzymkowy do kaplicy oraz wznowił odpust wieczysty na dzień św. Stanisława. W 1826 roku ówczesny proboszcz Jan Nepomucen Holmik razem z dziedzicem Ferdynandem Palocsayem i gromadą zebrali 180 złotych reńskich na wielki zegar, który umieszczono na wieży kościelnej. W 1896 roku nowe organy w kościele wybudował organmistrz Tomasz Fall ze Szczyrzyca.
W następnych latach kościół był kilkakrotnie odnawiany. W 1909 roku zewnętrze ściany zostały pokryte szorstkim tynkiem. W 1924 roku hełmy dzwonnicy i jednej z bramek, pierwotnie nakryte gontem, pokryto blachą. Remont świątyni w latach 1936-1946 finansowany był przez Kasę Oszczędności w Kieżmarku, która sprawowała nad kościołem patronat. W latach 1963-1967 odnowiono kaplicę Matki Boskiej Karmelitańskiej staraniem Hanny Pieńkowskiej, ówczesnego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Krakowie. Szeroko zakrojone prace remontowe w kościele podjęte z inicjatywy księdza Ludwika Węgrzyna rozpoczęto w roku 1986, gdy objął on probostwo parafii frydmańskiej. W zakres prac weszły: rozebranie zawilgoconej partii muru cmentarnego i wybudowanie nowej, osuszenie i izolacja zawilgoconych fundamentów świątyni, pokrycie kościoła miedzianą blachą, zbicie zawilgoconych tynków, odnowienie elewacji świątyni, nowe szklenie w oknach, wymiana posadzki i zainstalowanie ogrzewania podłogowego, konserwacja wyposażenia kościoła (zakończona w 2003) oraz odnowienie kaplicy Matki Boskiej Karmelitańskiej (ukończone w latach 2004-2005).

Opis

Kościół orientowany, murowany z kamienia, jednonawowy, z prostokątną, trójprzęsłową nawą oraz węższym dwuprzęsłowym prezbiterium zamkniętym trójbocznie, z niewielką prostokątną zakrystią przy północnej ścianie. Od zachodu wieża na planie kwadratu, do północnej ściany nawy dobudowana kaplica Matki Boskiej Karmelitańskiej, do południowej niewielka kruchta. Prezbiterium sklepione żebrowo z jednym rzeźbionym kroksztynem; żebra pokryte późniejszą dekoracją stiukową. Nawa wtórnie sklepiona kolebką z lunetami na gurtach, rozczłonkowana opilastrowanymi półfilarami. Pilastry i zacheuszki ozdobione stiukową ornamentacją. Do zakrystii prowadzi kamienny portal. Kościół opięty grubymi szkarpami jednouskokowymi, nakrytymi daszkami. W dwóch oknach prezbiterium i jednym nawy od południa kamienne maswerki; w zakrystii od wschodu wąskie okienko, tzw. romańskie. W pólnocno-wschodnim narożniku nawy wtórnie wkomponowany rzeźbiony, bardzo zniszczony kroksztyn. Z południowej kruchty do nawy prowadzi kamienny portal o trzech parach kolumienek dźwigających archiwolty. Nawa i prezbiterium nakryte dachem, na ich styku wieżyczka na sygnaturkę. Wieża smukła, bez podziałów architektonicznych, ściany najwyższej kondygnacji cofnięte w głąb, przy krawędzi kamienne kroksztyny, pozostałe po niezachowanej drewnianej hurdycji. Wieża zwieńczona ceglaną attyką, zasłaniającą dwuspadowy dach. W górnej części jej trzonu okna usytuowane z czterech stron. W miejscu hurdycji, na zachodniej ścianie zegar.

Kościół otoczony niskim murem kamiennym; od zachodu dzwonnica bramna na planie kwadratu z niesklepioną sienią przejściową, nakryta blaszanym hełmem; od południa i od wschodu bramki nakryte hełmami, przy czym jeden pokryty jest gontem, drugi blachą.

Zarys problematyki artystycznej

Kościół św. Stanisława we Frydmanie jest prawdopodobnie najstarszym i jednym z najważniejszych przykładów gotyckiej architektury sakralnej na Podtatrzu. Plan kościoła z niewielkim prezbiterium zakończonym wielobocznie, otwierającym się na nieco szerszą nawę z wieżą od zachodu pojawiał się stosunkowo często w architekturze prowincjonalnych kościołów z początku XIV wieku na terenie Spisza, czego przykładem są pobliskie kościoły w Łapszach Niżnych czy Kacwinie. Ciekawym, renesansowym akcentem jest attyka wieńcząca wieżę kościelną. Na terenie całego Spisza stosunkowo często spotykamy średniowieczne i renesansowe budowle świeckie i sakralne wieńczone właśnie takimi attykami, przede wszystkim kasztele i wieże, jak w Strażkach, kościele św. św. Szymona i Judy w Spišskom Hrhove czy pobliskiej świątyni św. Marcina w Krempachach.
Mimo późniejszych przemian bryła kościoła zachowała swój wczesnogotycki charakter widoczny w trójbocznie zamkniętym prezbiterium, uskokowych szkarpach opasujących kościół, w wąskich ostrołukowych oknach, spośród których w trzech zachowały się maswerki oraz prostej wieży. Wewnątrz gotycki wygląd świątyni chciano skutecznie zamaskować poprzez wtórnie założone sklepienie kolebkowe i podziały ścian, które jednak nie odpowiadają pierwotnemu układowi okien, dziś usytuowanych na ścianach niesymetrycznie wobec wtórnie wydzielonych przęseł. Zachowane w prezbiterium gotyckie krzyżowo-żebrowe sklepienie ozdobiono dekoracją stiukową, zaś zworniki zakryto rzeźbionymi medalionami z monogramami Marii i Chrystusa w glorii. W podobny sposób wykorzystano powstałe w XVIII wieku wyposażenie, którego architektura wykorzystując zabiegi teatralizujące, przede wszystkim kulisowo usytuowane ołtarze boczne oraz opasujący trzy ściany prezbiterium ołtarz główny, miała również przesłonić gotycką bryłę wnętrza.
Kaplicę Matki Boskiej Karmelitańskiej można potraktować jako dzieło samoistne względem kościoła, której wygląd podyktowany był jej funkcją odpustową. Wnętrze zostało odpowiednio przystosowane do przyjmowania dużej grupy wiernych, którzy przystępowali do sakramentów spowiedzi i komunii świętej. W ścianach oktogonu znajduje się osiem nisz pełniących niegdyś funkcję konfesjonałów, a na środku kaplicy znajduje się nietypowy dwustronny ołtarz, który służył do jednoczesnego udzielania komunii z dwóch stron. Kaplica ta stanowi wyjątek na skalę środkowoeuropejską przez wzgląd na swój program ikonograficzny wyrażony w bogatej dekoracji rzeźbiarskiej odpowiadającej niezwykle interesującej koncepcji muzyki niebiańskiej.

Streszczenie

Kościół św. Stanisława we Frydmanie jest prawdopodobnie najstarszym i jednym z najważniejszych przykładów gotyckiej architektury sakralnej na Podtatrzu. Powstał najpewniej po 1308 roku z fundacji Kokosza Berzeviczego. Gotycką wieżę urozmaiciła attyka renesansowa dodana w 1600 roku. Okresem najwiekszych zmian w świątyni były lata probostwa księdza Michała Lorencsa (1751-1769), z którego inicjatywy przebudowano i zmodernizowano wnętrze kościoła oraz wybudowano nowe wyposażenie. W związku z rozwijającym się kultem Matki Boskiej Szkaplerznej w 1764 roku ukończono budowę kaplicy Matki Boskiej Karmelitańskiej, która stanowi wyjątek na skalę środkowoeuropejską przez wzgląd na swój program ikonograficzny odpowiadający niezwykle interesującej koncepcji muzyki niebiańskiej.

Bibliografia