Feretron dwustronny z Matką Boską z Dzieciątkiem i św. Józefem

Województwo
MAŁOPOLSKIE
Powiat
oświęcimski
Gmina
Osiek
Miejscowość
Głębowice
Metropolia
Krakowska
Diecezja
Bielsko-Żywiecka
Dekanat
Osiek
Parafia
Matki Boskiej Szkaplerznej
Miejsce przechowywania
Dom parafialny
Identyfikator
DZIELO/13081
Kategoria
feretron
Ilość
1
Czas powstania
czwarta ćwierć XVIII wieku
Miejsce (państwo, miasto, region geograficzny)
Małopolska
Technika i materiał
techniki snycerskie, złocenia, polichromowanie, olej na płótnie
Autor noty katalogowej
ks. Szymon Tracz
Uznanie autorstwa-Użycie niekomercyjne 4.0

Dzieje zabytku

Feretron sprawiony na potrzeby uświetnienia procesji w kościele parafialnym. Być może przynależał do działającego w Głębowicach Bractwa Szkaplerza Świętego.

Opis

Pole obrazowe feretronu uzyskało kształt nieregularny. Ujmuje je rzeźbiona, wklęsło-wypukła profilowana rama, otoczona spływami wolutowymi oraz motywami rocaille. Niski, fazowany postument, do którego przymocowano górną część feretronu, przepruto dwoma kwadratowymi otworami umożliwiającymi włożenie drążków do noszenia. Na awersie feretronu w polu obrazowym przedstawiono Matkę Boską z Dzieciątkiem. Maria została ukazana frontalnie, w półpostaci. Na lewym ramieniu trzyma Dzieciątko, któremu prawą ręką podaje jabłko. Madonna ma jasną karnację z rumianymi policzkami. Jej twarz charakteryzuje wydatny, prosty nos, duże, ciemne oczy oraz wyraziste usta. Na głowie ma ciemnogranatowy maforion podbity zielenią, lamowany złotą taśmą dekorowaną naśladownictwem kameryzacji. Spod maforionu wokół głowy widać białą chustę. Maforion jest spięty pod szyją złotą fibulą w kształcie stylizowanego kwiatu. Okrywa on ramiona Marii odsłaniając jednocześnie na piersi i pod prawą ręką fragmenty fioletowej sukni spodniej, także lamowanej złotą taśmą z imitacją kameryzacji. Na prawym ramieniu maforion ozdobiony jest złotą, ośmioramienną gwiazdą w otoku. Matka Boska ma na lekko pochylonej w lewo głowie złotą, zamkniętą koronę, zwieńczoną globem z krzyżykiem. Obręcz i pałąki korony zdobione są malowanymi kamieniami szlachetnymi. Siedzący na lewym ramieniu mały Jezus ujęty został w trzech czwartych. W lewej ręce trzyma kodeks Ewangelii, a prawą sięga po jabłko trzymane przez Matkę w prawej ręce. Dzieciątko o rumianych policzkach ma jasną karnację. Jego twarz jest owalna. Charakteryzują ją duże, ciemne oczy, wydatny nos i czerwone usta. Na głowie ma krótkie, brązowe włosy z charakterystycznymi lokami i kosmykiem wychylającym się spod korony na czole. Mały Jezus ubrany jest w lamowaną złotą taśmą z imitacją kameryzacji szkarłatną tunikę, przewiązaną taką samą taśmą w pasie. Spod niej widoczne są częściowo obie jego stopy obute w sandały. Jezus ma na głowie zamkniętą złotą koronę, zwieńczoną krzyżykiem. Zarówno obręcz, jak i pałąki dekorowane są malarską imitacją kameryzacji. Postacie zostały przedstawione na brązowym tle, rozjaśnionym świetlistymi nimbami widocznymi wokół głowy Madonny i Dzieciątka. Na rewersie feretronu przedstawiono św. Józefa z Dzieciątkiem na rękach. Józef został ukazany stojąc w dwóch trzecich postaci. Ujęty został w trzech czwartych w prawo. Jest to starszy mężczyzna z wyraźnie zwróconą głową w prawą stronę. Nad jego głową widać nieznacznie zaznaczony nimb talerzowy z gwiazdą w środku. Ma siwe włosy i taki sam krótki zarost. Jego twarz jest pociągła o śniadej karnacji z wydatnym nosem, ustami i szeroko otwartymi niebieskimi oczami. Ma na sobie ciemnoniebieską tunikę oraz osuwający się z ramion ciemnoochrowy płaszcz zakrywający zgięte w łokciach ręce, którymi podtrzymuje Dzieciątko. Mały Jezus został ujęty nago w trzech czwartych w lewo z wyraźnie zwróconą głową w tę samą stronę. Odchyla się od Józefa, trzymając w uniesionych rączkach drobne gałązki różanego krzewu. Ma jasną karnację. Jego twarz charakteryzuje wysokie czoło, częściowo zasłonięte przez krótkie, pofalowane włosy. Dzieciątko ma kształtnie malowany nos i usta oraz deltę nosową z lekko przymkniętymi oczami. Biodra Pana Jezusa okrywa biała chusta, odsłaniająca jego nóżki, spod której widać dłonie Józefa. Głowę małego Jezusa otacza świetlisty nimb.

Zarys problematyki artystycznej

Matka Boska z Dzieciątkiem na głębowickim feretronie jest barokową na wpół ludową redakcją tzw. Matki Boskiej Piaskowej, czczonej u krakowskich Karmelitów na Piasku. Wizerunek, będącej jedną z odmian Hodegetrii, został wykonany w technice fresku pod koniec XV wieku na południowej ścianie kościoła obok bocznego wejścia, aby „przechodzący i wychodzący ludzie pokłon czyniąc Rodzicielce Bożej o Niej pamiętali”. Pod względem ikonograficznym wywodzi się on z transpozycji grupy obrazów do niedawna określanych mianem Matki Boskiej Piekarskiej. Jak zauważył Jerzy Gadomski: „Ten rodzaj obrazu: namalowany na drewnianej tablicy wizerunek ujętej w różnych typach półpostaci Matki Boskiej z Dzieciątkiem, należał w późnym średniowieczu do najczęściej spotykanych przedmiotów kultu”. Wszystko wskazuje na to, że pierwowzór dla licznych jego kopii znanych obecnie z terenów przedrozbiorowej diecezji krakowskiej i różnych miejsc dawnej Rzeczypospolitej pojawił się w Krakowie pod koniec XIV wieku, około 1390 roku. Niestety dziś nie jest on znany. Za żywotnością jego powielania przemawiał kult, który wpisuje się w długą tradycję powtarzania cudownych wizerunków maryjnych, których autorstwo przypisywano św. Łukaszowi Ewangeliście. Było to powszechną praktyką uprawianą już we Włoszech w XIII wieku. Będący pierwowzorem dla obrazu głębowickiego wizerunek Matki Boskiej Piaskowej cieszył się przez wieki żywym kultem, który poza granicami Krakowa propagowali karmelici. Sam zaś wizerunek powielany był na licznych grafikach i drukach ulotnych. Cechą rozpoznawczą tej grupy obrazów jest Dzieciątko Jezus, które od Marii odbiera trzymany przez nią owoc. Z kolei wizerunek św. Józefa wpisuje się w typowe przedstawienie św. Józefa, które bardzo licznie powstawały wraz z rozwojem jego kultu szerzonego w Polsce zwłaszcza przez zakony karmelitańskie od drugiej połowy XVII wieku. Józef, jako opiekun małego Jezusa, był z nim przedstawiany na rękach często w całej postaci. Można to zauważyć np. na grafice Piera Leone'a Św. Józef z 1707 roku, wykorzystanej przez Szymona Czechowicza w obrazie „Św. Józef” w kościele Bernardynów we Lwowie (ok. 1747) oraz w kościele parafialnym w Drzewicach (lata sześćdziesiąte XVIII wieku) i w Sokołach (lata sześćdziesiąte XVIII wieku). Tak samo św. Józefa przedstawił Tadeusz Kuntze na obrazie w ołtarzu z fundacji kanonika krakowskiego Józefa Rogallego w katedrze krakowskiej z lat 1759-1761. Jednakże postać św. Józefa z Dzieciątkiem w Głębowicach, z charakterystycznym rozchyleniem głów namalowanych postaci oraz Jezusem trzymającym gałązki różane, została zaczerpnięta z wyobrażenia tego świętego z ołtarza w dawnym krakowskim kościele Karmelitów bosych św. Michała. Obraz obecnie znajduje się w kościele Niepokalanego Poczęcia w Krakowie. Cieszący się kultem wizerunek autorstwa brata Łukasza (Charles'a Sibreque) z Belgii, czynnego w Rzymie karmelitańskiego malarza, zyskał wielką popularność, kiedy Rada Miasta Krakowa w 1714 roku obrała św. Józefa za patrona miasta. Stąd też ten układ postaci Józefa i małego Jezusa często powtarzano, jak np. widać to na obrazie „Święty Józef z Dzieciątkiem adorowany przez karmelitów i karmelitanki” z drugiej połowy XVIII wieku w klasztorze Karmelitanek bosych na Wesołej w Krakowie.

Stan zachowania / Prace konserwatorskie

Dobry. Nieznaczne przetarcia złoceń ramy oraz uszkodzenia warstwy malarskiej na postumencie feretronu.

Literatura

Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. 4. Miasto Kraków, cz. 1, Wawel, red. J. Szablowski, Warszawa 1965, s. 68, il. 309;
Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. 1, Województwo krakowskie, red. J. Szablowski, Warszawa 1953, s. 466;
G. Kaster, Joseph von Nazareth, [w:] Lexikon der christlichen Ikonographie, t. 7, Ikonographie der Heiligen. Innozenz bis Melchisedech, Hrgs. W. Braunfels, Rom-Freiburg-Basel-Wien 1994, kol. 210-221;
Mam ja skarb mam… Katalog. Wystawa z okazji czterystu lat pobytu karmelitanek bosych w Polsce, red., J. Daranowska-Łukaszewska, Kraków 2012, s. 44-45, il. III/16;
J. Gadomski, Wprowadzenie, [w:] Prolegomena do badań nad obrazami Hodegetrii typu krakowskiego, red. J. Gamoski, Kraków 2014; s. 9-10;
Z. Michalczyk, W lustrzanym odbiciu. Grafika europejska a malarstwo Rzeczypospolitej w czasach nowożytnych ze szczególnym uwzględnieniem późnego baroku, Warszawa 2016, s. 718, il. 344a-d.

Streszczenie

Dwustronny feretron z przedstawieniem Matki Boskiej Piaskowej i św. Józefem z Dzieciątkiem w rokokowym snycerskim obramieniu pochodzi z czwartej ćwierci XVIII w. Najprawdopodobniej jego powstanie można wiązać z działającym w parafii Bractwem Szkaplerza Świętego. Matka Boska z Dzieciątkiem na głębowickim feretronie jest barokową na wpół ludową redakcją tzw. Matki Boskiej Piaskowej, czczonej u krakowskich Karmelitów na Piasku. Z kolei wizerunek św. Józefa wpisuje się w typowe przedstawienie św. Józefa, które bardzo licznie powstawały wraz z rozwojem jego kultu szerzonego w Polsce, zwłaszcza przez zakony karmelitańskie od drugiej połowy XVII wieku.

Jak cytować?

ks. Szymon Tracz, "Feretron dwustronny z Matką Boską z Dzieciątkiem i św. Józefem", [w:] "Sakralne Dziedzictwo Małopolski", 2024, źródło:  https://sdm.upjp2.edu.pl/dziela/feretron-dwustronny-z-matka-boska-z-dzieciatkiem-i-sw-jozefem

Uwaga. Używamy ciasteczek. Korzystanie ze strony sdm.upjp2.edu.pl oznacza, że zgadzasz się na ich używanie. Więcej informacji znajdziesz w zakładce Polityka prywatności