Feretron z obrazami Nauczania Marii i św. Alojzego Gonzagi

Dzieje zabytku

Feretron został wykonany prawdopodobnie w drugiej ćwierci XVIII wieku, zaś obrazy Nauczania Marii i św. Alojzego Gonzagi powstały po 1776 roku. Feretron najpewniej był przeznaczony dla bractwa św. Anny funkcjonującego przy parafii w Kacwinie. Został wymieniowy w aktach wizytacji z 1832 roku.

Opis

Pole obrazowe w formie stojącego owalu, ujęte profilowaną ramą dekorowaną rocaille'ową falbaną. Po bokach uszaki utworzone z wolut, rocaille'u i kratki regencyjnej, przechodzące w szczyt w formie uproszczonego baldachimu z cokołem zwieńczonym sercem, zdobionego wolutami i ornamentem roślinnym. Pod baldachimem medalion z monogramem Marii w glorii. Pole obrazowe ustawione na cokole o wolutowym kształcie nóżek i fantazyjnie wyciętej dolnej krawędzi, zamkniętym fragmentem gzymsu. W jego polu otwory na drążki.
Na obrazie Nauczania Marii w centrum ukazana siedząca św. Anna, zwrócona w trzech czwartych w prawo, z pochyloną głową. Lewą ręką obejmuje stojącą przy jej boku Marię, prawą wskazuje na księgę leżącą na jej kolanach. Twarz ma owalną, o małych oczach skierowanych w dół, małym nosie i ustach. Nad głową ma nimb. Ubrana jest w białą suknię spodnią i zieloną suknię wierzchnią oraz jasnobrązowy płaszcz, na głowie ma biały welon. Maria ukazana w półpostaci, zwrócona jest w trzech czwartych w lewo, pochylona, w obu wyciągniętych do przodu rękach trzyma otwartą księgę na kolanach św. Anny. Twarz ma owalną, o małych oczach skierowanych w dół, małym nosie i ustach, okoloną jasnymi włosami, upiętymi z tyłu głowy, wokół niej gloria promienista. Ubrana jest w jasnoczerwoną suknię i niebieski płaszcz. W lewej części obrazu, na drugim planie stoi św. Joachim, zwrócony w trzech czwartych w lewo, z obiema dłońmi opartymi na lasce. Twarz ma owalną, o małych oczach skierowanych w dół, małym nosie i ustach, okoloną siwą brodą. Na głowie ma niebieskie nakrycie, a wokół niej nimb. Ubrany jest w jasnofioletową tunikę i niebieski płaszcz. Postacie ukazane na tle wnętrza z widocznymi arkadami. W prawej części obrazu kolumny zakryte ciemnoniebieską draperią, obszytą frędzlą, z chwostami.
Na obrazie św. Alojzego w centrum ukazany święty w półpostaci, zwrócony profilem w prawo, pochylony nad stołem. W lewej, uniesionej ręce trzyma krucyfiks i białą tkaninę, prawa leży na stole, w dłoni trzyma dyscyplinę. Twarz ma pełną, o dużych, okrągłych oczach skierowanych w dół, dużym, garbatym nosie, pełnych ustach i wystającej brodzie. Włosy krótkie, brązowe. Ubrany jest w czarną sutannę. Stół nakryty jest czerwoną tkaniną, leży na nim czaszka, lilia i korona otwarta. Święty ukazany na tle nieba, wypełnionego obłokami, na którego tle unoszą się dwie grupy uskrzydlonych główek anielskich.

Zarys problematyki artystycznej

Dekoracja i ornamentyka feretronu wykorzystująca motywy regencyjne (kratka) i rokokowe (rocaille) pozwala datować dzieło na drugą ćwierć XVIII wieku. Obrazy zaś powstały później, po 1776 roku, gdyż przedstawienie św. Alojzego Gonzagi stanowi kopię obrazu tego samego świętego stojącego na ołtarzu bocznym. W dotychczasowej literaturze wykonanie obrazów z feretronu przypisywane było spiskiemu malarzowi Szymonowi Kawalskiemu. Jakkolwiek przy porównaniu omawianych dzieł z sygnowanymi obrazami tego malarza z kościoła w Niedzicy brak jest jakichkolwiek podobieństw formalnych. Sposób malowania obrazów z feretronu w Kacwinie przedstawia zupełnie inny styl niż ten, który reprezentuje Kawalski, chociażby w sposobie oddania twarzy, modelowania tkanin czy kompozycji. Atrybucję tę należy zatem odrzucić. Obrazy z Kacwina są natomiast bliskie formalnie polichromii konfesjonału we Frydmanie i obrazowi Matki Boskiej Niepokalanie Poczętej w Krempachach, być może wykonanych przez tego samego malarza.
Scena Nauczania Marii zgodnie z ikonografią ukazuje św. Annę z Marią przedstawioną jako dziecko, na drugim planie zaś św. Joachima. Scena wyobraża moment, kiedy Anna miała pouczyć Marię o tym, że zostanie matką Zbawiciela. Według apokryfu wiedzę tę zaczerpnęła z anielskiego objawienia (ProtEwJk IV, 1) oraz z proroctwa Izajasza: „Oto Panna pocznie i porodzi Syna, i nazwie Go imieniem Emmanuel” (Iz 7, 14). Zazwyczaj w tych przedstawieniach Anna trzyma otwartą księgę, pokazując ją Marii, co ilustruje tytułowe nauczanie. W związku z rozwijającym się kultem św. Anny to ona stanowiła główną postać tego rodzaju scen. Święty Alojzy przedstawiony na drugiej stronie feretronu należał do rodu książęcego Gonzagów. Jako młodzieniec, wbrew woli rodziny, wstąpił do Towarzystwa Jezusowego, dlatego przedstawiany jest w stroju jezuickim. W okresie zarazy pomagał chorym szpitalu św. Sykstusa i Matki Boskiej Pocieszenia. Alojzy zaraził się i zmarł w wieku 23 lat, dlatego ukazywany jest jako młodzieniec. Przedstawiona na omawianym obrazie korona odnosi się do jego pochodzenia. Czaszka odwołuje się do zarazy, przez którą zmarł, lilia oznacza czystość, a dyscyplina samoumartwianie, które święty praktykował.

Stan zachowania / Prace konserwatorskie

Liczne ubytki mechaniczne ramy i podstawy feretronu, przetarcia i ubytki polichromii i złoceń. Uszkodzenia i ubytki warstwy malarskiej i warstwy gruntu obrazów, spękania podobrazia. Duże zabrudzenia całości.

Streszczenie

Feretron został wykonany prawdopodobnie w drugiej ćwierci XVIII wieku, zaś obrazy Nauczania Marii i św. Alojzego Gonzagi powstały po 1776 roku. Wykonanie obrazów z feretronu było dotychczas błędnie przypisywane Szymonowi Kawalskiemu. Scena Nauczania Marii na jednej stronie feretronu wyobraża moment, kiedy Anna miała pouczyć Marię o tym, że zostanie matką Zbawiciela. Na drugiej stronie ukazano jezuitę, św. Alojzego Gonzagę, który zmarł na zarazę w młodym wieku.

Bibliografia