Raciechowice

Województwo
MAŁOPOLSKIE
Powiat
myślenicki
Gmina
Raciechowice
Tagi
Armia Krajowa dwór emigracja epidemia folwark Jan Długosz potop szwedzki rabacja żołnierze wyklęci
Autor opracowania
Artur Karpacz
Uznanie autorstwa 4.0

Zabytki

Parafie

Ludzie

Opis topograficzny

Raciechowice to wieś gminna położona na północno zachodnim krańcu Beskidu Wyspowego, w sąsiedztwie Podgórza Wielickiego. Dominuje tutaj zabudowa jednorodzinna lub zagrodowa, często bardzo rozproszona, będąca w nieładzie urbanistycznym pomino głównej drogi stanowiącej oś komunikacyjną. Od północy miejscowość otaczają niskie wzgórza, pokryte świerkowymi lasami. Ze wsi w kierunku południowym rozpościera się widok na górę Grodzisko (619 m n.p.m.) i Ciecień (835 m n.p.m.), pasma Beskidu Niskiego. Z obszaru Raciechowic spływa kilka potoków, które zasilają Krzyworzekę i Stradomkę, prawobrzeżne dopływy Raby. Osada graniczy m.in. z Poznachowicami, Gruszowem i Czasławem.

Streszczenie dziejów

Raciechowice powstały najprawdopodobniej na początku XIV wieku, wchodząc następnie w skład starostwa dobczyckiego. Niestety nie wiadomo, kiedy nastąpiła lokacja wsi na prawie niemieckim, aczkolwiek mogło to nastąpić około 1350 roku. W latach 1450-1477 właścicielem części miejscowości był niejaki Wydżga, posiadający także role z siedliskami w pobliskich Łazanach. Na początku XVI stulecia królewszczyznę dobczycką dzierżył Mikołaj Lanckoroński z Brzezia, przekazując później tenutę rodzinie Lubomirskich z Grabia. W najstarszym rejestrze poborowym województwa krakowskiego z 1581 roku odnotowano, że sołectwo należało do niejakiego Wieruskiego, a osada składała się z sześciu zagród komorniczych bez ról. W połowie XVII wieku Sebastian Lubomirski za zgodą króla Jana Kazimierza scedował prawa do starostwa na Michała Jordana z Zakliczyna. Podczas szwedzkiego najazdu na Polskę w 1655 roku wojska nieprzyjaciela złupiły Dobczyce i okoliczne miejscowości (dwa lata później spustoszenia dokonały oddziały księcia siedmiogrodzkiego Jerzego Rakoczego). W 1744 roku, królewszczyznę posiadała Elżbieta Urszula z Przebendowskich Ożarowska, wdowa po Jerzym Marcinie, zamężna od 1750 roku z Andrzejem Moszczeńskim. Z inicjatywy dzierżawcy dóbr Stefana Morsztyna we wsi wzniesiono barokowy dwór oraz obiekty gospodarskie ze stajniami, stodołą i spichlerzem. Po zajęciu części województwa krakowskiego przez Austrię, miejscowość wcielono do cyrkułu bocheńskiego. Na przełomie 1807 i 1808 roku Raciechowice zamieszkiwało 368 osób w 39 domach. Wskutek powodzi z lat 1844-1845 doszło do nieurodzaju ziemniaka, co doprowadziło do strasznego głodu i wzburzenia wśród chłopów. Zdesperowani kmiecie podburzeni przez Austriaków wystąpili przeciwko szlachcie, mordując dziedzica Raciechowic Kacpra Bilińskiego. Po zniesieniu pańszczyzny i wprowadzeniu autonomii w Galicji powołano powiaty i gminy z własnymi samorządami. Stopniowo zakładano kółka rolnicze propagujące stosowanie sztucznych nawozów czy nowoczesnych maszyn. Niestety pod koniec XIX stulecia nasiliła się emigracja zarobkowa z regionu, stawiając go na drugim miejscu w całym kraju pod kątem ubytku ludności! Po wybuchu pierwszej wojny światowej w czerwcu 1914 roku Rosjanie wkroczyli do Galicji, podchodząc w rejon Gdowa, Wieliczki i Krakowa. Na początku grudnia udało się złamać linię obrony wojsk carskich, a następnie pokonać ich w bitwach pod Limanową i pod Gorlicami. Wraz z odzyskaniem niepodległości przez Rzeczpospolitą 11 listopada 1918 władzę przejęła Polska Komisja Likwidacyjna, zmagająca się z chaosem administracyjnym, zdemobilizowanymi żołnierzami czy epidemią grypy zwanej „hiszpanką". W okresie międzywojennym Wieś przekazano pod administrację powiatu wielickiego, zostawiając w Dobczycach okręg sądowniczy. 5 września 1939 rozpoczęła się kilkuletnia okupacja niemiecka, a ziemię myślenicką wcielono do Generalnej Guberni. W 1942 roku zawiązano konspiracyjny Obwód Armii Krajowej „Murawa” po komendą Wincentego Horodyńskiego „Kościeszy". Jesienią 1944 partyzanci przejęli tymczasowo rządy w regionie, tworząc nawet „Rzeczpospolitą Raciechowicką".

Dzieje miejscowości

W czasach wczesnopiastowskich obszary na wschód od dzisiejszych Myślenic pokrywała rozległa puszcza karpacka. Z czasem w regionie zaczęły pojawiać się obronne grodziska, mające strzec od południa dostępu do Małopolski i Krakowa. Tereny, na których dziś leżą Raciechowice były częścią ziemi określanej przez historyków jako „Obszerniejsza Nowotarszczyzna”. W okresie rozbicia dzielnicowego w 1234 roku wojewoda krakowski i wierny stronnik Henryka Brodatego, Teodor (Cedro) Gryfita otrzymał od księcia przywilej zezwalający na zakładanie w swoich dobrach osad na prawie niemieckim. Wojewoda postanowił jednak sprowadzić cystersów z konwentu w Jędrzejowie, którzy zazwyczaj zakładali swoje klasztory w trudno dostępnych miejscach (często nad rzekami bądź jeziorami), po czym zajmowali się karczowaniem lasów i organizacją rolnictwa. Pierwszą siedzibą zakonników został Ludźmierz, lecz ci już na początku lat czterdziestych XIII wieku przenieśli się na tereny Beskidu Wyspowego i założyli klasztor w Szczyrzycu. Po zjednoczeniu Królestwa Polskiego i koronacji Władysława Łokietka w 1320 roku, monarcha oraz jego następca Kazimierz zaczęli się mocniej przyglądać przygranicznym terenom. Rosnące w siłę Węgry i ich ekspansja osadnicza na północną stronę Karpat zagrażała interesom Korony. Dlatego też władcy odebrali mnichom znaczną partię włości, na których utworzono m.in. starostwo dobczyckie. Raciechowice weszły w skład królewszczyzny około 1390 roku, gdy tenutariuszem był podkanclerzy Klemens z Moskorzowa. Niestety nie wiadomo, kiedy nastąpiła lokacja wsi na prawie niemieckim, aczkolwiek pierwotna osada istniała już w 1325 roku, bowiem wymieniono ją w najstarszych spisach świętopietrza z terenu Polski. Na początku XV stulecia sołectwo w Raciechowicach należało do niejakiego Marcisza, który procesował się z Jaszkiem z Buczyny o 3 grzywny czynszu i 6 grzywien długu. Ponadto na kilka lat przejął w dzierżawę dwór w Lednicy (40 grzywien rocznej opłaty), wieś Sawę z rolami, łąką i młynem (72 grzywny półgroszy), miejscowość Ubrzeż (10 grzywien półgroszy) oraz zakupił za 200 grzywien groszy praskich osady Glichów i Wdżary. W latach 1450-1477 właścicielem części Raciechowic był niejaki Wydżga, posiadający także role z siedliskami w Łazanach (z rocznym czynszem w wysokości trzech grzywien). W 1506 roku doszło do podziału majątku między braci Mikołaja i Jana, któremu przypadła wieś razem z Wdżarami. Starostwo dobczyckie dzierżył wtedy Mikołaj Lanckoroński z Brzezia, lecz przed 1519 rokiem zastawił tenutę Jerzemu i Mikołajowi z Żabna (ostatni przekazał włości swojemu bratu Stanisławowi z Witowic). Po 1574 roku tymczasowy zarząd nad dobrami objął Piotr Bużeński, a w latach 1583-1585 administrował nimi Seweryn Boner. W najstarszym rejestrze poborowym województwa krakowskiego z 1581 roku odnotowano, że sołectwo należało do niejakiego Wieruskiego, a osada składała się z sześciu zagród komorniczych bez ról. W końcu XVI wieku królewszczyzna trafiła do Sebastiana Lubomirskiego, jednego z najważniejszych magnatów w Rzeczpospolitej (folwark w Raciechowicach był wówczas w rękach Stanisława Samuela i Joachima Wieruckich). Jego syn Sebastian Lubomirski w 1649 roku za zgodą króla Jana Kazimierza scedował prawa do starostwa na Michała Jordana z Zakliczyna. Nieco wcześniej, bo w rejestrze poborowym województwa krakowskiego z 1629 roku zapisano, że we wsi znajdowały się tylko dwa łany kmiece oraz dwie role komornicze z bydłem i dwie bez, a podatek wyniósł zaledwie 10 złotych i 20 groszy. Podczas szwedzkiego najazdu na Polskę w 1655 roku wojska nieprzyjaciela złupiły Dobczyce i okoliczne miejscowości. Dwa lata później spustoszenia dokonały oddziały księcia siedmiogrodzkiego Jerzego Rakoczego. Dźwigające się ze zniszczeń wojennych miasta i wsie zrujnowała ponowna okupacja Szwedów na początku XVIII stulecia oraz epidemia dżumy. W 1744 roku, królewszczyznę dobczycką dzierżyła Elżbieta Urszula z Przebendowskich Ożarowska, wdowa po Jerzym Marcinie, zamężna od 1750 roku z Andrzejem Moszczeńskim. Folwark w Raciechowicach należał do Stefana Morsztyna, z inicjatywy którego około 1760 roku wzniesiono barokowy dwór na planie prostokąta, z niewielkim ryzalitem na osi mieszczącym portyk z herbami Leliwa i Nowina w trójkątnym frontonie, kryty dachem polskim z lukarnami. Pierwotnie nad wejściem znajdował się rokokowy kartusz z fragmentem wiersza Jana Kochanowskiego i datą budowy rezydencji (obecnie przechowywany w Muzeum Regionalnym w Myślenicach). W kolejnych latach w pobliżu powstały obiekty gospodarskie ze stajniami, stodołą i spichlerzem.
Przed pierwszym rozbiorem Polski w regionie doszło do starć konfederatów barskich z wojskami rosyjskimi (powstańców rozbito ostatecznie w 1771 roku). Po zajęciu części województwa krakowskiego przez Austrię, miejscowość wcielono do cyrkułu bocheńskiego. Na mocy reform cesarza Józefa II zezwolono chłopom na swobodne zawieranie małżeństw czy migrację do miast w celu nauki zawodu, okupione wyższymi podatkami i piętnastoletnią służbą wojskową. Zniesiono też sądownictwo dominalne, zamienione na starościńskie w poszczególnych cyrkułach. W latach 1787-1803 właścicielem majątku był baron Michał Lewartowski, a następnie dobra należały do hrabiego Jana Kantego Morsztyna. Na przełomie 1807 i 1808 roku Raciechowice zamieszkiwało 368 osób w 39 domach, z czego na 89 rodzin 22 stanowili kmiecie, a 43 chałupnicy. W obliczu utraty dawnych rynków zbytu, importu austriackich towarów, znikomego przemysłu i przestarzałych form uprawy ziemi, kryzys gospodarki feudalnej odbił się głównie na chłopach. Dominowała mało wydajna produkcja owsa oraz hodowla owiec i bydła rogatego. Pańszczyzna zazwyczaj nie przekraczała trzech dni w tygodniu, lecz nadal obowiązywały liczne daniny w naturze i prawo propinacyjne (nie wspominając o szarwarkach, stróży, powabach czy tłokach). Pewną nowością był liwerunek z każdego cyrkułu, czyli przymusowe dostawy żywności dla wojska. Nienajlepszą sytuację ekonomiczną mieszkańców pogłębiały przemarsze żołnierzy w czasie konfliktu z Napoleonem Bonaparte (1806), klęski żywiołowe (1811) czy epidemie (1831). Wskutek powodzi z lat 1844-1845 doszło do nieurodzaju ziemniaka, co doprowadziło do strasznego głodu. Jak się okazało było to preludium rabacji chłopskiej w 1846 roku. Zdesperowani kmiecie, zagrodnicy i komornicy wystąpili przeciwko szlachcie, mordując dziedzica Raciechowic Kacpra Bilińskiego, jego syna Kazimierza, mandatariusza Müllera i policjanta Topę. Grabieże dworów, niszczenie plonów i zarzynanie zwierząt gospodarskich wywołało w 1847 roku kolejną klęskę głodu i epidemię tyfusu (we wsi zmarło aż 518 osób). Ruchy narodowowyzwoleńcze w trakcie Wiosny Ludów zmusiły cesarza Franciszka Józefa I do zniesienia pańszczyzny w dobrach ziemiańskich i kościelnych. Następnie w 1866 roku wprowadzono szeroką autonomię dla Królestwa Galicji i Lodomerii z osobnym Sejmem Krajowym we Lwowie. Powołano powiaty i gminy z własnymi radami, decydujące o podstawowych sprawach ważnych z punktu widzenia niedużych wspólnot (skupiano się na ściąganiu podatków, sądownictwie, naprawach dróg czy budowie szkół). Jednocześnie zachowano obszary dworskie, które w obliczu utraty darmowej siły roboczej musiały zacząć zatrudniać robotników rolnych bądź wyprzedawać część ziemi. Stopniowo zakładano kółka rolnicze propagujące stosowanie sztucznych nawozów czy nowoczesnych maszyn. Pracę w okolicy rozpoczął działacz ludowy, ksiądz Stanisław Stojałowski, wydając pisma „Wieniec” i „Pszczółka”, skierowane do chłopów. Nawoływał do edukacji najuboższych, krzewił świadomość narodową i namawiał do nowych form przedsiębiorczości. Nauki przyniosły wymierny skutek, bowiem w wyborach w 1897 roku duże poparcie zyskało Stronnictwo Chrześcijańsko-Ludowe, prezentujące dość radykalny program ograniczenia roli Kościoła w społeczeństwie czy parcelacji majątków ziemskich. W 1882 roku w Dobczycach powołano Stowarzyszenie Pożyczkowe i Oszczędnościowe „Wzajemna Pomoc”, które udzielało rolnikom preferencyjnych kredytów. Niestety pod koniec XIX stulecia plony były często niszczone przez powodzie i gradobicia, co prowadziło do powtarzających się okresów głodu (na przykład szkody w 1904 roku oszacowano na 7 milionów koron!). Nasiliła się emigracja zarobkowa z regionu, stawiając go na drugim miejscu w całym kraju pod kątem ubytku ludności! (wieś zamieszkiwało wtedy 455 osób w 70 domach). Ci, którzy pozostali mogli znaleźć zatrudnienie w warsztatach tkackich i szewskich w Dobczycach i Myślenicach, kowalstwie w Sułkowicach oraz w przemyśle drzewnym. Po wybuchu pierwszej wojny światowej w czerwcu 1914 roku Rosjanie wkroczyli do Galicji, spychając Austriaków, Prusaków i polskie Legiony w rejon Gdowa, Wieliczki i Krakowa. Na początku grudnia udało się złamać linię obrony wojsk carskich, a następnie pokonać ich w bitwach pod Limanową i pod Gorlicami. Front na długi czas przesunął się na wschód, oszczędzając mieszkańców Raciechowic i okolicznych wsi. Niemniej uciążliwe okazały się dostawy żywności, konfiskaty dzwonów kościelnych oraz braki w zaopatrzeniu sklepów przy rosnącej drożyźnie towarów. Co ciekawe, większe straty od działań zbrojnych przyniosła chłopom epidemia grypy hiszpanki, która wybuchła w 1917 roku i utrzymywała się aż do 1920 roku. Po odzyskaniu niepodległości przez Rzeczpospolitą 11 listopada 1918 władzę w regionie przejęła Polska Komisja Likwidacyjna. Wieś oddano pod administrację powiatu wielickiego, zostawiając w Dobczycach okręg sądowniczy. Niestety 5 września 1939 rozpoczęła się kilkuletnia okupacja niemiecka, a ziemię myślenicką wcielono do Generalnej Guberni. W 1942 roku zawiązano konspiracyjny Obwód Armii Krajowej „Murawa” po komendą Wincentego Horodyńskiego „Kościeszy”. Siły partyzanckie były na tyle znaczące, że w połowie 1944 roku hitlerowcy podjęli nawet próbę negocjacji (rzeczywistym celem okupantów było rozpoznanie liczebności polskich jednostek). Po fiasku rozmów doszło do bitwy między czterystuosobowym oddziałem AK a żołnierzami Wehrmachtu, przeprowadzającymi rekwizycję żywności w Glichowie. W ramach odwetu 18 września 1944 oficerowie SS brutalnie spacyfikowali wsie Wiśniowa, Lipnik i Zasań. W obliczu wycofujących się wojsk niemieckich obwód „Murawa” przejął władzę, tworząc tymczasową „Rzeczpospolitą Raciechowicką”. W dniach 20-21 stycznia 1945 oddziały sowieckie IV Frontu Ukraińskiego „wyzwoliły” Myślenice, Dobczyce i okoliczne miejscowości. Niektóre jednostki partyzanckie pozostały w konspiracji, jak zgrupowanie NSZ porucznika Jana Dubaniowskiego „Salwy” (do 1947 roku), czy podkomendni Józefa Miki „Leszka” z Gruszowa (aresztowany przez UB w 1950 roku). Obecnie na terenie gminy mieszka ponad 3600 osób, działa tutaj szkoła podstawowa i gimnazjum, biblioteka, straż pożarna, ośrodek zdrowia, a także klub sportowy „ Grodzisko".

Ciekawostki

Jedną z atrakcji Raciechowic jest szlak przyrodniczo-kulturowy pod nazwą „Jabłuszko”, zaprojektowany jako rowerowy z możliwością uprawiania turystyki pieszej (27,2 km).

Przez Raciechowice przebiega Małopolski Szlak Architektury Drewnianej, do którego należą kościół parafialny oraz zespół dworski, a także Małopolski Szlak Owocowy (z największą powierzchnią gospodarstw sadowniczych w regionie).

Kalendarium

1
1327

istniała już parafia w Raciechowicach; plebanem był wówczas niejaki Radzisław (Radzlaus), który uiścił daninę w wysokości 13 skojców (wartość samej parafii ocieniono na 4 grzywny)

2
od 1370 do 1382

urząd rektora kościoła w Raciechowicach sprawował Mikołaj ze Skroniowa herbu Jastrzębiec, kapelan regentki Elżbiety Łokietkówny, babki Jadwigi Andegaweńskiej

3
1390

Raciechowice weszły w skład królewszczyzny, tenutariuszem był wówczas podkanclerzy Klemens z Moskorzowa

4
od 1450 do 1472

właścicielem części Raciechowic był niejaki Wydżga, posiadający także role z siedliskami w Łazanach (z rocznym czynszem w wysokości trzech grzywien)

5
1581

w najstarszym rejestrze poborowym województwa krakowskiego sołectwo należało do niejakiego Wieruskiego, a osada składała się z sześciu zagród komorniczych bez ról

6
1598

w wizytacji biskupiej zwrócono uwagę na nieobsadzone stanowisko rektora kościoła parafialnego, którym administrował kolator Stanisław Samuel Wieruski

7
16 wiek

królewszczyzna trafiła do Sebastiana Lubomirskiego

8
1629

w rejestrze poborowym województwa krakowskiego odnotowano, że we wsi znajdowały się tylko dwa łany kmiece oraz dwie role komornicze z bydłem i dwie bez, a podatek wyniósł zaledwie 10 złotych i 20 groszy

9
1649

syn Sebastiana Lubomirskiego, Sebastian za zgodą króla Jana Kazimierza scedował prawa do starostwa na Michała Jordana z Zakliczyna

10
1720

ukończenie budowy kościoła parafialnego

11
1744

królewszczyznę dobczycką dzierżyła Elżbieta Urszula z Przebendowskich Ożarowska, wdowa po Jerzym Marcinie, zamężna od 1750 roku z Andrzejem Moszczeńskim

12
1760

z inicjatywy Stefana Morsztyna wzniesiono barokowy dwór

13
od 1787 do 1803

właścicielem majątku był baron Michał Lewartowski

14
1808

Raciechowice e zamieszkiwało 368 osób w 39 domach

15
1844

powodzie w regionie; w konsekwencji doszło do nieurodzaju ziemniaka, co doprowadziło do strasznego głodu

16
1844

rabacja chłopska; zdesperowani kmiecie, zagrodnicy i komornicy wystąpili przeciwko szlachcie, mordując dziedzica Raciechowic Kacpra Bilińskiego

17
19 wiek

w okolicy rozpoczął pracę działacz ludowy, ksiądz Stanisław Stojałowski, wydając pisma „Wieniec” i „Pszczółka

18
1899

powiększono nawę świątyni i dobudowano kruchtę

19
1942

zawiązano konspiracyjny Obwód Armii Krajowej „Murawa” po komendą Wincentego Horodyńskiego „Kościeszy

20
od 1981 do 1984

przeprowadzono remont generalny świątyni

Bibliografia

Biliński Piotr, "Raciechowice", Kraków 2003
Figlewicz Paweł, "Królewskie miasto Dobczyce. Od czasów najdawniejszych do współczesności", Kraków-Dobczyce 2015
"Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. 9", Warszawa 1888

Jak cytować?

Artur Karpacz, "Raciechowice", [w:] "Sakralne Dziedzictwo Małopolski", 2024, źródło:  https://sdm.upjp2.edu.pl/miejscowosci/raciechowice

Uwaga. Używamy ciasteczek. Korzystanie ze strony sdm.upjp2.edu.pl oznacza, że zgadzasz się na ich używanie. Więcej informacji znajdziesz w zakładce Polityka prywatności