Krzeszowice

Opis topograficzny

Krzeszowice są położone na południowym krańcu Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej, w tzw. Rowie Krzeszowickim – na dnie doliny utworzonej przez potoki Filipówkę i Dulówkę oraz rzekę Krzeszówkę. Miasto otaczają liczne zabytki, jak np. zamek Tenczyn w Rudnie, klasztor Karmelitów Bosych w Czernej i drewniany kościół w Paczółtowicach oraz trasy turystyczne, m.in. do Nawojowej Góry, Doliny Racławki czy Tęczyńskiego Parku Krajobrazowego.

Streszczenie dziejów

Od drugiej połowy XIII wieku do 1555 roku Krzeszowice były własnością biskupstwa krakowskiego. Z czasem ziemię we wsi zaczęła stopniowo gromadzić rodzina Tęczyńskich herbu Topór z pobliskiego Rudna, którzy około 1496 roku odkupili sołectwo, kumulując większość areałów w Krzeszowicach. W 1637 roku wieś z dobrze prosperującym folwarkiem i papiernią przypadła w charakterze wiana Opalińskim, a w następnym stuleciu przejmowały ją kolejno rodziny Sieniawskich i Czartoryskich. Rozgłos miejscu przyniosły lecznicze właściwości wód mineralnych i uzdrowisko wybudowane przez Augusta Czartoryskiego w latach siedemdziesiątych XVIII wieku. Dzieło ojca kontynuowała jego córka Izabela Lubomirska, aranżując na nowo park spacerowy oraz fundując istniejący do dziś pałacyk Foksal. Majątek zapisała swoim dwóm wnukom, z których Artur otrzymał Krzeszowice. Po ślubie z Zofią Branicką nowożeńcy planowali wzniesienie okazałego neogotyckiego pałacu i kościoła według projektu słynnego niemieckiego architekta Karla Friedricha Schinkla (udało się zrealizować tylko tę drugą budowlę). Rezydencję ukończono dopiero na początku lat sześćdziesiątych XIX wieku, lecz już w stylu neorenesansu włoskiego (zgodnie z pomysłem Franciszka Marii Lanciego). W tym okresie syn Artura Adam zaangażował się w ruchy narodowo-wyzwoleńcze podczas powstania krakowskiego i Wiosny Ludów, co przypłacił karą wielomiesięcznego więzienia. Potoccy okazali się wyjątkowo sprawnymi administratorami rozległego majątku sięgającego aż do okolic Kijowa. Pomimo tak rozległych ziem przykładali dużo starań do rozwoju Krzeszowic, m.in. poprzez modernizację uzdrowiska, wsparcie lokalnych zakładów i fabryk czy udzielanie okazyjnych pożyczek i kredytów na cele budowlane. Niewątpliwie największą tragedią w rodzinie było zabójstwo dziedzica Andrzeja Kazimierza w 1908 roku przez ukraińskiego nacjonalistę. Jego pogrzeb w kościele parafialnym w Krzeszowicach zgromadził tysiące mieszkańców regionu oraz najważniejszych dygnitarzy państwowych i kościelnych całej Galicji. Z racji położenia za linią frontu pierwsza wojna światowa nie spowodowała szczególnych strat w regionie. W okresie międzywojennym miasto liczyło ok 3 tys. ludności, z czego wyróżniającą się grupą byli Żydzi. W 1924 roku przyznano Krzeszowicom prawa miejskie, a kolejne wybory samorządowe zdominowały partie prorządowe i socjalistyczne. Większość mieszkańców nadal utrzymywała się z rolnictwa i rzemiosła, zatrudniając się głównie w Administracji Dóbr hr. Potockich lub w miejscowych zakładach przemysłowych i fabrykach. Powstawały liczne instytucje finansowe, organizacje sportowe czy towarzystwa żydowskie. Podczas kolejnego konfliktu zbrojnego majątek z pałacem zajął generalny gubernator Hans Frank, wybierając je na swoją letnią rezydencję. Po wojnie książęta utracili wszystkie swoje dobra, a ich byłą rezydencję zamieniono na Państwowy Zakład Wychowawczo-Naukowy dla sierot wojennych. W 1967 roku w dawnych zabudowaniach uzdrowiskowych ulokowano Górniczy Ośrodek Rehabilitacyjny Narządów Ruchu.

Dzieje miejscowości

Najstarsza wzmianka o miejscowości pochodzi z 1286 roku, kiedy wieś o nazwie „Cressouicy”, wchodzącą w skład dóbr diecezji krakowskiej, lokowano na prawie niemieckim, w związku z czym zmieniono jej strukturę organizacyjną. Z polecenia biskupa Pawła z Przemkowa sołtysem został Fryczko z Bytomia, uzyskując prawo do założenia karczmy, młyna, jatki mięsnej, kramu szewskiego oraz stawów rybnych. W 1373 roku część osady należała do słynnego możnowładcy i dworzanina Ludwika Węgierskiego Dymitra z Goraja, lecz ten sprzedał ją za 100 grzywien Zawiszy z Kurozwęk, archidiakonowi krakowskiemu. Wieś rozwijała się dosyć wolno, choć nie należała do małych i ubogich – w XV wieku posiadały łącznie 15 łanów. Pod koniec stulecia doszło do pierwszego etapu kumulacji dóbr przez rodzinę Tęczyńskich, którzy wykupili od biskupów krakowskich sołectwo w Krzeszowicach, pozostawiając resztę ziemi w rękach kapituły katedralnej. U progu XVI wieku przystąpiono do karczowania okolicznych lasów, a tereny po nich (tzw. kopaniny) zagospodarowywali zagrodnicy. W latach 1504-1527 Tęczyńscy założyli na terenie wsi folwark (drugi istniał w sąsiednim Charbielowie). Dzięki zgodzie biskupa krakowskiego Andrzeja Zebrzydowskiego na wymianę za wieś Luszowice k. Trzebini, w 1555 roku Stanisław Tęczyński stał się właścicielem całej osady.
W XVII wieku Krzeszowice zamieszkiwało kilka rodzin szlacheckich oraz chłopi (35 gospodarstw kmiecych, zagrodniczych i chałupniczych), uprawiający własne ziemie leżące na zachodnim skraju wsi, a także odrabiający pańszczyznę w dobrach pańskich i plebańskich w południowej i wschodniej części. Impulsem do rozkwitu osady było wspomniane wyżej zgromadzenie areałów w rękach jednej rodziny i założenie folwarku (z młynem i papiernią), a także stopniowe zwiększanie przymusowej pańszczyzny. Po śmierci Jana Tęczyńskiego w 1637 roku wszystkie dobra przeszły na jego córkę Izabelę, która wniosła je w posagu marszałkowi wielkiemu koronnemu Łukaszowi Opalińskiemu. Zniszczenie i spalenie zamku w Tenczynie podczas potopu szwedzkiego rozpoczęło powolny upadek gniazda rodziny Tęczyńskich. W 1704 roku majątek odziedziczyła krewna rodziny Opalińskich, Elżbieta z Lubomirskich Sieniawska. Jej córka Maria Zofia w 1731 roku poślubiła księcia Augusta Czartoryskiego, wojewodę ruskiego i twórcę potęgi stronnictwa politycznego zwanego „Familią”. Nowi właściciele wspierali dobrze prosperujący folwark, który z czasem stał się ważnym ośrodkiem w kluczu dawnych dóbr Tęczyńskich.
W 1778 roku doszło do podziału ziem pomiędzy dzieci Zofii i Augusta – Krzeszowice otrzymała Izabela z Czartoryskich Lubomirska. Wykorzystując lecznicze właściwości tutejszych wód siarczanych, księżna postanowiła przekształcić nowy nabytek w pierwsze w Polsce uzdrowisko. Jego organizacją zajął się już w latach siedemdziesiątych XVIII wieku ojciec Izabeli, August. Celem zbadania i popularyzacji lokalnych wód sprowadził do Krzeszowic kilku zagranicznych lekarzy: Jana Gotfryda Leonhardiego, Hieronima Eustachego Knittla i Franciszka Leopolda de Lafontaine’a, autora później broszury zawierającej pierwszy szczegółowy opis uzdrowiska. Kompleks ulokowano na południe od istniejącego wówczas drewnianego kościoła parafialnego, w pobliżu szpitala dla ubogich, starców i kalek. Składał się z pięciu domków kąpielowych, dwóch łaźni, lazaretu, oberży z zajazdem oraz kilku budynków gospodarczych. Po śmierci Augusta Czartoryskiego w 1778 roku Izabela postanowiła kontynuować dzieło ojca. Korzystając z obserwacji poczynionych w trakcie podróży do różnych europejskich kurortów (Spa, Karlsbad oraz uzdrowiska w Piemoncie i południowej Francji), księżna zdecydowała się stworzyć nowoczesny ośrodek sanatoryjny o charakterze leczniczo-rozrywkowym. Rozpoczęła od uporządkowania starych dróżek i wytyczenia nowych alejek spacerowych nad rzeczką Krzeszówką, prowadzących do okrągłej altany krytej dachem wspartym na konarach ośmiu drzew. Jednocześnie trwały prace nad najważniejszym obiektem w kompleksie, czyli Pałacykiem Foksal (Vauxhall) zaprojektowanym przez francuskiego architekta Szczepana Humberta. Wzniesiono klasycystyczny, prostokątny budynek z dwoma ryzalitami po bokach i otwartymi przestrzeniami wewnątrz z przeznaczeniem na sale balowe i koncertowe. Niewątpliwie największą ozdobą pałacyku była zaaranżowana przez Izabelę galeria portretowa z przedstawieniami królów i hetmanów polskich oraz najważniejszych członków rodzin posiadających w przeszłości hrabstwo tęczyńskie: Tęczyńskich, Sieniawskich i Lubomirskich.
Dalsze plany księżnej na rozbudowę uzdrowiska pokrzyżował trzeci rozbiór Polski i zajęcie Krzeszowic przez wojska pruskie w 1795 roku. W wyniku układów między zaborcami wieś znalazła się w Galicji Zachodniej (z krótką przerwą po rozszerzeniu Księstwa Warszawskiego o województwo krakowskie w latach 1809-1815). W 1816 roku Izabela Lubomirska podzieliła swój pokaźny majątek między dwóch wnuków – Alfreda i Artura Potockich, osieroconych przedwcześnie przez jej córkę, Julię z Lubomirskich (ojcem chłopców był Jan Potocki, żołnierz, podróżnik i autor słynnego „Rękopisu znalezionego w Saragossie”). Artur od najmłodszych lat przejawiał zainteresowania militarne, dlatego już w 1806 roku wstąpił do armii napoleońskiej, gdzie awansował w zawrotnym tempie, dostępując zaszczytu adiutanta księcia Józefa Poniatowskiego. W bitwie pod Borodino w 1812 roku odniósł poważne rany i powrócił na kurację do Krzeszowic. Po objęciu majątku Artur myślał o budowie nowoczesnej rezydencji i zamieszkaniu w niej na stałe z narzeczoną – Zofią z Branickich, córką byłego hetmana Franciszka Ksawerego. Ślub młodej pary odbył się w grudniu 1817 roku w Białej Cerkwi na Ukrainie. Po nim nowożeńcy postanowili przenieść się do hrabstwa tęczyńskiego, bawiąc wpierw w Krakowie. Dzięki olbrzymiemu posagowi Artur i Zofia zakupili pałac „Pod Barany”, z przeznaczeniem na miejską siedzibę rodziny oraz jako miejsce spotkań, zabaw i balów, a w przyszłości nawet „muzeum starożytności”. Następnie Potoccy przystąpili do poszukiwań projektu na pałac w Krzeszowicach. Podczas pobytu w Paryżu Artur spotkał się z propozycjami dwóch francuskich architektów: Charlesa Perciera i Pierra Françoisa Louisa Fontaina. Skala zasugerowanych przez nich rozwiązań i ogromne koszty znacznie przekroczyły możliwości i potrzeby rodziny. Nowe plany zamówiono u cieszącego się dużą popularnością niemieckiego architekta Karla Friedricha Schinkla, który dodatkowo przygotował koncepcję budowy kościoła parafialnego. Prace rozpoczęto na początku lat dwudziestych XIX wieku od wznoszenia świątyni (jak się później okazało tylko ten projekt udało się zrealizować). W tym czasie Potoccy zaadaptowali na tymczasowe mieszkanie jeden z klasycystycznych, piętrowych budynków gospodarczych (lamus), zwany dziś „Starym Pałacem”.
Okres 1820-1835 jest okresem kolejnej świetności krzeszowickiego uzdrowiska, głównie dzięki działalności dra Józefa Teofila Kwaśniewskiego, który jako dzierżawca zadbał o reklamę kąpieliska w krakowskiej prasie. Nadal funkcjonowały osiemnastowieczne domki kąpielowe, a w miejscu wspomnianej wcześniej altany wzniesiono Łazienki Zielone, nazywane później „Łazienkami Zofia” (od imienia Zofii Potockiej, która w 1829 roku ufundowała na terenie kąpieliska szpital pracowniczy mający służyć wszystkim zatrudnionym w hrabstwie tęczyńskim). Po śmierci Artura w 1832 roku i odejściu dra Kwaśniewskiego uzdrowisko nieco podupadło. Cały majątek przeszedł na jego nieletniego syna Adama Józefa, w imieniu którego zarządzała matka. Zofia skupiła się na budowie okazałej rezydencji, tym razem według projektu włoskiego architekta Franciszka Marii Lanciego (miał to być prezent ślubny dla syna i jego żony Katarzyny Branickiej). Kamień węgielny wkopano w 1850 roku, lecz prace przedłużyły się aż do końca XIX wieku. W 1858 roku Filip Pokutyński wykonał tylną elewację, po 1871 roku zmieniono układ fasady pałacu, a w ostatnim dziesięcioleciu XIX wieku Zygmunt Hendel dodał skrzydło wschodnie. Dookoła założono park w stylu angielskim z dwiema polanami widokowymi, stanowiący jednocześnie arboretum rzadkich gatunków drzew. Nowożeńcy wprowadzili się do neorenesansowego pałacu w 1862 roku, przenosząc z krakowskiego domu „Pod Baranami” najcenniejsze obiekty, w tym liczne obrazy, rzeźby, meble, antyki i rodzinne pamiątki historyczne.
W 1846 roku krzeszowiczanie odpowiedzieli na wezwanie do walki z zaborcą i zaangażowali się w powstanie krakowskie, rozbijając oddziały austriackie pod wodzą gen. Ludwika Collinsa. Dwa lata później, w trakcie Wiosny Ludów, Adam Potocki włączył się w działalność niepodległościowego Komitetu Narodowego, za co w 1851 roku skazano go na karę wieloletniego więzienia. Księcia przetrzymywano w aresztach w Wiedniu i Trieście, a celę opuścił po 25 miesiącach dzięki wstawiennictwu cara Mikołaja I. Po upadku zrywów niepodległościowych z lat czterdziestych XIX wieku Krzeszowice wraz z całym okręgiem Wolnego Miasta Krakowa wcielono do Galicji Zachodniej. W 1848 roku otwarto we wsi Urząd Podatkowy, a w 1853 roku powołano osobny powiat sądowy. Pomimo zmian i represji, mieszkańcy zaangażowali się po raz kolejny w 1863 roku w powstanie styczniowe, przerzucając broń przez granicę z zaborem rosyjskim w pobliskich Gorenicach. Co więcej, Potoccy własnym sumptem zamienili uzdrowisko na lazaret i ofiarowali broń stacjonującym niedaleko żołnierzom Mariana Langiewicza.
Po zniesieniu pańszczyzny w 1846 roku wielu miejscowych chłopów wyjechało do pracy na Śląsk austriacki, zatrudniając się przeważnie w intensywnie rozwijającym się przemyśle górniczym. Migracje ułatwiła otwarta w 1847 roku linia kolejowa z Krakowa do Mysłowic, którą pociągi kursowały aż 6 razy dziennie. Z powodu zaangażowania się Potockich w sprawy niepodległościowe, lokalną politykę i budowę pałacu, stan uzdrowiska uległ pogorszeniu. W 1858 roku profesor medycyny (i przyszły prezydent Krakowa) Józef Dietl zdecydował o remoncie kąpieliska. W 1869 roku dr Adolf Aleksandrowicz przeprowadził nowatorską analizę chemiczną wód siarczanych. Następnie, w latach 1875–1876 gruntownie przebudowano i zmodernizowano Łazienki Zielone („Łazienki Zofia”), a rok później oddano do użytku nowy dom gościnny. Schedę po śmierci Adama Józefa (1872) objął urodzony w 1850 roku Artur Władysław, okazując się wytrawnym przedsiębiorcą i znakomitym zarządcą dóbr sięgających od granicy z Prusami aż po Ukrainę. Z jego inicjatywy w 1876 roku utworzono Towarzystwo Zaliczkowe w Krzeszowicach, udzielające niskooprocentowanych pożyczek i przekazujące wszelkie zyski na cele dobroczynne, w tym na szpitale, przytułki, szkoły, a nawet na renowację zabytków (!). W następnym roku Artur przyjął prezesurę w Radzie Powiatowej Chrzanowskiej i urząd posła na Sejm Krajowy Galicji. Niewątpliwie największym wydarzeniem w karierze młodego Potockiego była organizacja wizyty cesarza Franciszka Józefa w Krakowie w dniach 1-4 września 1880 (zatrzymał się w należącym do Potockich pałacu „Pod Barany”). Zainteresowania nowego dziedzica w dziedzinie górnictwa prowadziły do stopniowej industrializacji i urbanizacji hrabstwa tęczyńskiego. Odpowiadając na postulaty rzemieślników dążących do zjednoczenia cechów z okolicznych miast, książę w 1885 roku zatwierdził statut świeżo założonego Stowarzyszenia Zjednoczonych Rękodzielników i Przemysłowców (zwanego Cechem Rzemiosł Różnych). Niestety, przedwczesna śmierć w wieku 40 lat przekreśliła dalsze plany Artura. W roku 1890 spadkobiercą rodzinnej fortuny został młodszy brat, Andrzej Kazimierz, stając się jednym z największych właścicieli ziemskich (ok. 100 tys. hektarów) i obiektów przemysłowych w całej Galicji (m.in. kopalnie węgla w Sierszy i Tenczynku, kopalnia galmanu w Węgierskiej Górce, fabryka bieli cynkowej i rafineria w Trzebini, huta cynku Myślachowicach). Hrabia bardzo przychylnie podchodził do wspierania firm i zakładów, które mogłyby przyczynić się do rozwoju przemysłu w regionie, wobec czego na przełomie XIX i XX wieku w Krzeszowicach powstały m.in. tartak parowy (1894), fabryka beczek (1894), fabryka zaprawy fasadowej (1900), fabryka dachówek i drenów (1906), fabryka farb ziemnych (1906) czy fabryka wyrobów cementowych i betonowych (1907). Jednocześnie Andrzej Potocki był bardzo prężnym politykiem – jako członek Rady Powiatowej w Chrzanowie i radny Krakowa swoją karierę rozpoczął od kandydowania na prezydenta stolicy Galicji Zachodniej w 1893 roku (przegrał z Józefem Friedleinem). Później jako wieloletniego i zasłużonego posła Sejmu Krajowego, w 1901 roku Andrzeja obrano marszałkiem krajowym, a dwa lata później mianowano go namiestnikiem Galicji i Lodomerii. Było to niezwykle ciężkie wyzwanie w trudnych czasach narastających konfliktów społecznych i narodowościowych. Poglądy socjalistyczne zyskiwały coraz więcej zwolenników, szerzyły się strajki chłopów, górników i nafciarzy, a w 1905 roku w Królestwie Polskim wybuchła rewolucja, która rok później rozlała się na południe. Po ugaszeniu zamieszek i reformie ordynacji wyborczej do parlamentu wiedeńskiego Andrzej Potocki wszedł w negocjacje z ukraińskimi narodowymi demokratami o podział mandatów przed zbliżającym się wpierw głosowaniem do Sejmu Krajowego. Propozycje polskich konserwatystów uraziły drugą stronę, co znalazło wyraz w brzemiennej w skutki decyzji studenta Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie Mirosława Siczyńskiego o zastrzeleniu Potockiego. Zabójstwo dokonane 12 kwietnia 1908 odbiło się szerokim echem w całym państwie, a na uroczystości pogrzebowe do Krzeszowic zjechały tysiące ludzi, w tym urzędnicy państwowi i dostojnicy kościelni, jak biskup krakowski kardynał Jan Puzyna i trzej arcybiskupi lwowscy: Józef Bilczewski, Andrzej Szeptycki i Józef Teodorowicz. Andrzej Kazimierz pozostawił wdowę, Krystynę z Tyszkiewiczów oraz szóstkę dzieci – trzy córki i troje synów.
Na początku XX wieku wieś stanowiła typowy przykład dualizmu społeczno-kulturowego, charakterystycznego dla miejscowości, w których były ulokowane główne siedziby arystokracji. Z jednej strony w Krzeszowicach widoczne były przejawy tradycji magnackiej skupiającej się wokół pałacu. Z drugiej, w dużej mierze dominowała kultura chłopska z pewnymi elementami miejskimi i industrialnymi (z racji rozwijającego się w pobliżu przemysłu, gł. górnictwa i hutnictwa). Znaczącą grupą ludności byli Żydzi (w 1911 roku stanowili ok. 20% mieszkańców wsi), posiadający dwie synagogi przy ul. Wąskiej. Szczęśliwie, podczas pierwszej wojny światowej wieś znalazła się na uboczu działań frontowych. Wielokrotnie przechodziły przez nią sojusznicze oddziały węgierskie i pruskie, zajmując budynki publiczne oraz co gorsza, plądrując sklepy i mieszkania. Największa bitwa w okolicy rozegrała się pomiędzy Trzebinią a Olkuszem w listopadzie 1916 roku (oddziałami dowodzili marszałek Paul von Hindenburg i Victor Dankl). Mimo, że działania militarne ominęły wieś, panika wśród ludności była ogromna. Dwa lata później świętowano już odzyskanie niepodległości, zamieniając portret cesarza na herb z Orłem Białym.
Po wojnie rada gminy rozpoczęła starania o przyznanie Krzeszowicom praw miejskich, co zakończyło się sukcesem dopiero w 1924 roku. Pierwszym burmistrzem został Franciszek Kulczycki, a w wyborach samorządowych wygrały partie narodowo-chrześcijańskie. Wobec sprzeciwu mieszkańców co do ważności głosowania wojewoda krakowski powołał tymczasowych komisarzy w osobach płk. Witolda Olszewskiego i dr Juliusza Harbuta. Przed wyborami parlamentarnymi w 1928 roku intensywną agitację na rynku krzeszowickim prowadziły Bezpartyjny Blok Współpracy z Rządem, Polska Partia Socjalistyczna i Polskie Stronnictwo Ludowe „Piast”. Do kampanii włączyły się również organizacje żydowskie, które opowiedziały się za Listą Zjednoczenia Narodowo-Żydowskiego. Głosowanie zakończyło się dużym sukcesem partii związanych z marszałkiem Piłsudskim (BBWR) i socjalistów (PPS). W kronice parafialnej proboszcz Jakub Morajka skonstatował:
„Wyrazić należy ubolewanie, że parafianie, którzy w Kościele manifestują swe uczucie katolickie dali się uwieść agitatorom przewrotu społecznego (…)”
Po aresztowaniach liderów i polityków opozycji z rozkazu ministra spraw wewnętrznych Felicjana Sławoja-Składkowskiego w 1930 roku wszystkie stronnictwa działające w Krzeszowicach przystąpiły do wspólnej akcji przeciwko rządowi, domagając się uwolnienia zatrzymanych. Protesty te nie przyniosły żadnych rezultatów – co więcej, region zdominował BBWR, uzyskując w kolejnych wyborach ponad 70% głosów. W 1931 roku burmistrzem został dr Jan Walkowski, a „[…] miasto po czteroletnim okresie komisarstwa […] weszło na właściwe tory racjonalnej gospodarki i dalszego rozwoju […]”. W ostatnim przed drugą wojną światową (1938) głosowaniu do Rady Miejskiej wygrał zdobywający coraz większą popularność Obóz Zjednoczenia Narodowego. W obliczu zbliżającej się wojny z Niemcami, władze samorządowe zabiegały wśród mieszkańców o poparcie państwowej Pożyczki Obrony Przeciwlotniczej i zbiórki na Fundusz Obrony Narodowej.
W okresie międzywojennym liczba ludności w Krzeszowicach oscylowała wokół 3 tysięcy, sięgając w niektórych latach 3,8 tys. Struktura wyznaniowa była w dużej mierze jednolita – ponad 80 % deklarowało się jako katolicy, a 17 % stanowili Żydzi. Według danych z 1931 roku w mieście istniały 382 budynki, w tym 235 murowanych i 147 drewnianych. Szybki rozwój zakładów przemysłowych w najbliższej okolicy spowodował zmiany w układzie przestrzennym miasta. W 1933 roku powołano Komitet Rozbudowy Krzeszowic, który zakupił część terenów kościelnych pod przyszłe kamienice czynszowe. Jednocześnie na północy powstała dzielnica willowa zwana Nowy Świat-Księża Wieś. Ruch budowlany przyspieszyło rozporządzenie wojewody krakowskiego z 1925 roku o przyznaniu Krzeszowicom statusu uzdrowiska, co spowodowało wzmożony ruch kuracyjny i zapotrzebowanie na dodatkowe pokoje gościnne. Jak pisano w ówczesnej broszurce reklamowej:
„Położenie Zakładu jest piękne, a przytem bardzo dogodne […]. Z jednej strony ogrody hr. Potockich, w tyle planty wraz z pięknym kościołem […] pod względem urządzenia wewnętrznego Krzeszowice mogą rywalizować z najpiękniejszymi uzdrowiskami”.
Z drugiej strony, po 1918 roku sytuacja ekonomiczna miasta nie była zbyt dobra. Zniszczenia wojenne najbardziej uderzyły w przemysł rolno-spożywczy, drzewny i naftowy – dramatycznie brakowało żywności, drewna i węgla opałowego. W związku z niedostatkiem monet i banknotów o najmniejszych nominałach, władze Krzeszowic wprowadziły bony walutowe. By zapobiec zdarzającym się napadom rabunkowym powołano komisję aprowizacyjną i straż obywatelską. Władze zmagały się z powracającym niedoborem finansów w budżecie, a kiepską sytuację pogorszył wielki kryzys z początku lat trzydziestych XX wieku.
W latach 1918-1939 ludność Krzeszowic utrzymywała się przede wszystkim z rolnictwa. Dominowały małe gospodarstwa nieprzekraczające 5 morgów (najwięcej miało areał poniżej 2 morgów). Znaczą część mieszkańców zatrudniała Administracja Dóbr hr. Potockich, kierowana przez Adama Potockiego. Książe posiadał tartak parowy, zakłady ceramiczne i cegielnię, które dawały pracę ponad 300 osobom. Szczególne znaczenie dla lokalnej i okolicznej ludności miał odbywający się w poniedziałki targ, gdzie kwitł handel trzodą, płodami rolnymi i wyrobami rzemieślniczymi. Dużą rolę w rozwoju gospodarczym miasta odegrała także Składnica Kółek Rolniczych, prowadząca własny sklep i hurtownię soli z cenami niższymi niż rynkowe (obok funkcjonowało konkurencyjne, żydowskie Towarzystwo Handlowo-Gospodarcze). Ponadto, w Krzeszowicach działało kilka instytucji finansowych, w tym m.in. Towarzystwo Zaliczkowe (obecny Bank Spółdzielczy), Spółdzielnia Oszczędności i Pożyczek (zwana powszechnie Kasą Stefczyka) czy Miejska Kasa Oszczędności (organ PKO).
Istotne miejsce w życiu miasta odgrywała szkoła, finansowana w dużej mierze przez rodzinę Potockich. Do 1846 roku pracujący w niej nauczyciele otrzymywali do wynagrodzenia (600 złotych reńskich rocznie) węgiel i drewno na opał. W 1873 roku rozszerzono szkołę o jedną klasę, lecz ze względu na dużą liczbę dzieci i młodzieży wynajmowano dodatkowe pomieszczenia w domach prywatnych. Coraz trudniejsza sytuacja zmusiła Radę Gminy do myślenia o nowszej i większej placówce, co urzeczywistniło się w 1897 roku. W czasie pierwszej wojny światowej przez rok (1914-1915) budynek zajmowało wojsko austriackie. Po odzyskaniu niepodległości nie udało się wznowić nauki w normalnym trybie, bowiem Stowarzyszenie Czerwonego Krzyża zamieniło szkołę na szpital wojskowy. W 1921 roku uzyskała ona status siedmioklasowej męskiej szkoły powszechnej. Po niej, młodzież mogła kontynuować edukację w kierunku rzemiosła, przemysłu i handlu w istniejącej od 1908 roku trzyletniej Szkole Dokształcająco-Zawodowej. W Krzeszowicach działały także lokalne komitety stowarzyszeń i organizacji o zasięgu krajowym. I tak, z inicjatywy Związku Strzeleckiego w 1923 roku powstał Klub Sportowy „Strzelec”, propagujący sport, turystykę, samoobronę i strzelectwo (od początku XX wieku na podobnym polu funkcjonowało Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół”). W 1931 roku założono związane z BBWR Koło Związku Młodej Polski i osobny Związek Hallerczyków. Z kolei Towarzystwo Szkoły Ludowej prowadziło kursy dla analfabetów i zbiórki na budowę szkół w regionie. Dosyć aktywne były organizacje żydowskie, w tym Stowarzyszenie „Judea”, Komitet Lokalny Organizacji Syjonistycznej, Zrzeszenie Kobiet Żydowskich WIZO i związek młodzieży „Akiba”. Nauczano języka hebrajskiego, wykładano historię narodu żydowskiego, organizowano odczyty na tematy społeczno-polityczne i dyskutowano nad kwestią emigracji do przyszłego państwa żydowskiego w Palestynie.
Wybuch drugiej wojny światowej wywołał panikę wśród mieszkańców miasta. Rodzina Potockich utraciła kontrolę nad majątkiem i pałacem (oraz krakowską kamienicą „Pod Barany”), który obrał sobie na letnią rezydencję generalny gubernator Hans Frank. Jak pisał w pamiętniku prof. Kazimierz Wyka:
„Na pierwszego września 1940 r. przebudowa części reprezentacyjnej była ukończona. Dnia tego pod sztandarami ze swastyką trębacze z Hitlerjugend głosili przyjazd dygnitarzy hitlerowskich […] wnet i samo miasteczko przechrzczono na Kressendorf. Pałac zaś wegetował […] Rodzina Franka mieszkała krótko, okazało się bowiem, że pani gubernatorowej nie dogadza miejscowy klimat”.
Budynki łazienek uzdrowiska zostały wykorzystane przez Niemców na potrzeby wojenne i uległy poważnej dewastacji. Wypędzono całą społeczność żydowską i zniszczono nieczynne synagogi, zamieniając je na magazyny. Naziści prowadzili łapankę młodych mężczyzn do pracy przymusowej w służbie budowlanej Rzeszy (Baudienst). Robotnicy musieli pracować przy budowie dróg, kolei, fabryk czy nawet przy regulacji rzek. Powodowało to narastającą wrogość miejscowej ludności do okupanta, co znajdywało ujście w działalności konspiracyjnej w różnych organizacjach podziemnych (Armia Krajowa, Szare Szeregi, Gwardia Ludowa i Bataliony Chłopskie). Prowadzono również tajne nauczanie, którego organizatorem był dr Wincenty Danek (lekcje dla małych grup odbywały w prywatnych domach). W styczniu 1945 wkroczenie armii radzieckiej poprzedziły naloty bombowe i wysadzenie okolicznych mostów. W wyniku powszechnej nacjonalizacji gruntów Potoccy utracili swoje dobra (większość członków rodziny wyjechała później z Polski). W pałacu otwarto Państwowy Zakład Wychowawczo-Naukowy im. Tadeusza Kościuszki dla sierot wojennych (zamieniony następnie w Dom Młodzieży). W sąsiedztwie dworca powiększono tereny kolejowe – wytyczono place składowe i wzniesiono fabrykę materiałów budowlanych. Wokół nich wybudowano osiedla robotnicze z mieszkaniami pracowniczymi. W latach sześćdziesiątych XX wieku powstały w Krzeszowicach duże zakłady związane z przemysłem budowlanym i ogrodniczym. Okres 1964-1969 to reaktywacja ośrodka balneologicznego, nieczynnego od czasu drugiej wojny światowej. W pobliżu odrestaurowanych łazienek odkryto dwa nowe źródła mineralne – solankowe i siarczanowe. W 1967 roku miasto straciło status uzdrowiska, w którym ulokowano Górniczy Ośrodek Rehabilitacyjny Narządów Ruchu. W 2001 roku rodzina Potockich podjęła starania o zwrot pałacu, zakończone sukcesem dopiero 12 lat później.

Ciekawostki

- lecznicze właściwości krzeszowickich wód były znane już w XVII wieku. Jednak rozgłos miejscu przyniosły relacje Remigiusza Łagowskiego i niejakiego Hammarda, który opisując pobyt księcia Augusta Ludwika Anhalt-Köthen w 1732 roku podał, iż ten wyleczył się z tajemniczej „przykrej dolegliwości”.
- pierwszą ważną osobistością, która odwiedziła uzdrowisko w Krzeszowicach był król Stanisław August Poniatowski przebywający w hrabstwie tęczyńskim w 1787 roku. Następnie jesienią 1790 roku podczas wycieczki do Krakowa i Wieliczki w sanatorium nocował Johann Wolfgang Goethe. W sierpniu 1809 roku leczył się tutaj gen. Jan Henryk Dąbrowski, w 1811 roku Julian Ursyn Niemcewicz, a w 1813 roku książę Józef Poniatowski. Później, częstymi gośćmi w uzdrowisku byli: Jan Matejko, Juliusz Kossak, Artur Grottger, Ambroży Grabowski i Eliza Orzeszkowa.
- gościem i przyjacielem rodziny był gen. Józef Chłopicki, który po upadku powstania listopadowego w 1831 roku zamieszkał w tzw. Starym Pałacu w Krzeszowicach. Tutaj też, 23 lata później dokonał żywota i został pochowany na cmentarzu parafialnym.
- wdowa po Arturze Potockim, Zofia, zdecydowała się pochować męża obok jego matki Julii w kaplicy pw. Oczyszczenia NMP (inaczej Matki Boskiej Bolesnej, biskupa Padniewskiego lub Różyców) w katedrze wawelskiej. W tym celu specjalnie przebudowano kaplicę według projektu Petera Nobile. Rzeźby wykonał słynny Bertel Thorvaldsen, a ołtarz ozdobił obraz z przedstawieniem Ukrzyżowanego Chrystusa, pędzla Guercina (ok. 1630).
- wychowanicą żony Adama Potockiego, Katarzyny z Branickich, była murzynka, przywieziona jako dziecko z Wiednia i wychowana w wierze katolickiej. Księżna zapewniła jej duży posag i w 1854 roku wydała za maż za krakowskiego zegarmistrza.
- Adam Potocki po uwolnieniu z więzienia (za wstawiennictwem cara Mikołaja I) w ramach podziękowania udał się wraz z całą rodziną na pielgrzymkę do Ziemi Świętej. Po powrocie osiadł na stałe w Krakowie, gdzie poświęcił się założonemu przez niego w 1848 roku konserwatywnemu dziennikowi „Czas”. Ponadto, stał się aktywnym politykiem i jednym z przywódców (obok Józefa Szujskiego i Stanisława Tarnowskiego) zachowawczego i lojalistycznego ugrupowania „Stańczyków”.
- na początku lat pięćdziesiątych XIX wieku sekretarzem Adama Potockiego był Albin Dunajewski, późniejszy biskup krakowski w latach 1879-1890
- naczelnikiem powstania styczniowego na powiat Krzeszowice w 1863 roku wybrano lokalnego chłopa, Floriana Buzdygana. Ten, zebrawszy oddział składający się z kilkunastu ludzi zdecydował się dołączyć do zgrupowania w rejonie Gór Świętokrzyskich. Po szczęśliwym powrocie do wsi otoczono go wielkim szacunkiem, a rodzina Potockich zapraszała go do pałacu na różne imprezy okolicznościowe.
- mieszkańcy wsi byli świadkami wielu różnych kataklizmów, które często nawiedzały region. 16 maja 1890 było w Krzeszowicach potężne oberwanie chmury, a woda zalała parter plebanii. Z kolei 1904 roku tereny te nawiedziła straszna susza.
- 12 kwietnia 1908 roku Andrzej Kazimierz Potocki został zastrzelony we Lwowie przez ukraińskiego nacjonalistę. Książę otrzymał cztery strzały, a jego ostatnim życzeniem było zawiadomienie cesarza Franciszka Józefa I o tym, iż był wiernym sługą. Do żony zaś powiedział: „Tyś była moim szczęściem, moją radością, moim słońcem. Byłem u twego boku przez cały czas szczęśliwym”.
- w krakowskiej kamienicy „Pod Barany” i w pałacu w Krzeszowicach Potoccy przez lata zgromadzili bogatą kolekcję dzieł sztuki. Znalazły się tam rzeźby dłuta Bertela Thorvaldsena, obrazy autorstwa włoskich mistrzów, jak m.in. Annibale Carracciego, Guercina, Palmy Vecchia, Teniersa czy francuskiego malarza Duviviera. Większość obiektów została wywieziona podczas drugiej wojny światowej do Niemiec, a nieliczne zachowane, np. dębowe schody i meble gdańskie przeniesiono do Collegium Maius Uniwersytetu Jagiellońskiego.
- w 1925 roku szkołę podstawową w Krzeszowicach odwiedził metropolita krakowski, książę kardynał Adam Sapieha
- w 1929 roku powstała w Krzeszowicach pierwsza stacja benzynowa. W mieście było zarejestrowanych 10 samochodów, w tym trzy należały do rodziny Potockich.
- na początku lat trzydziestych XX wieku zmodernizowano drogi dojazdowe do miasta, a w latach 1935-1937 wybudowano odcinek szosy krajowej biegnącej do Krakowa.
- w rocznicę odzyskania niepodległości, 11 listopada 1934 na Nawojowej Górze wśród skałek Gwoźdźca odsłonięto pomnik (obok dawnej prochowni).

Bibliografia