Kraków-Nowa Huta (dawniej Górka Kościelnicka)

Opis topograficzny

Górka Kościelnicka jest obecnie osiedlem na terenie krakowskiej dzielnicy Nowa Huta. Przed przyłączeniem do miasta była przysiółkiem gminy Kościelniki, a wcześniej samodzielną wsią. Centrum miejscowości położone jest w dolinie Potoku Kościelnickiego będącego lewym dopływem Wisły, natomiast kościół parafialny znajduje się na oddalonym o kilkaset metrów na północ wzgórzu. Mimo bezpośredniego sąsiedztwa huty, osiedle zachowało rolniczy krajobraz.

Streszczenie dziejów

Górka Kościelnicka powstała jako wieś rycerska przed 1373 rokiem, w którym po raz pierwszy odnotowano istnienie miejscowej parafii. W ciągu XV wieku właściciele prowadzili szeroko zakrojone prace melioracyjne, w wyniku których zabezpieczono pola i pastwiska przez powodziami, a także utworzono stawy rybne. W 1504 roku Górkę wraz Kościelnikami, Stanisławicami i Wolą Stanisławowską, które odtąd stanowiły klucz kościelnicki, odziedziczył Mikołaj z Kurozwęk zwany Wrzód. Od jego przezwiska nazwano wieś Górką Wrzodową. W XVI wieku miejscowość stała się własnością rodziny Włodzisławskich-Lanckorońskich, którzy będąc wyznania ewangelicko-reformowanego doprowadzili do zaprzestania funkcjonowania miejscowej parafii katolickiej. W latach dziewięćdziesiątych XVI wieku wieś stała się niewielką częścią ogromnego majątku rodziny Lubomirskich, którzy na początku XVII stulecia wznowili działalność duszpasterską duchownych katolickich w tej części swoich dóbr i wybudowali nowy kościół w Górce Wrzodowej oraz dwór w Kościelnikach. W drugiej połowie XVII wieku Lubomirscy oddali klucz kościelnicki w dzierżawę Władysławowi Morsztynowi, którego żona Barbara w latach dziewięćdziesiątych XVII stulecia, po zmianie wyznania z arianizmu na katolicyzm, ufundowała kolejną górecką świątynię. Syn dzierżawców Stefan Morsztyn w 1697 rok był już właścicielem całego klucza kościelnickiego. W 1727 roku ukończył budowę nowego pałacu w Kościelnikach zaprojektowanego przez Józefa Piolę. W 1773 roku kościelnicki majątek ziemski nabył Eliasz Wodzicki, który w 1787 roku gościł w odnowionym przez siebie pałacu króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. Górka coraz częściej zwana Kościelnicką pozostawała w rękach rodziny Wodzickich aż do przejęcia ich majątku przez państwo po drugiej wojnie światowej. W czasach PRL pałac często zmieniał gospodarzy instytucjonalnych. Nieużytkowanie budowli i brak inwestycji doprowadziły zabytkową rezydencję do ruiny. W 1973 roku Górka Kościelnicka została włączona do dzielnicy Nowa Huta miasta Krakowa. W 1987 roku zakończono generalny remont założonej w 1818 roku szkoły podstawowej, która od 2009 roku nosi imię księdza Jana Twardowskiego.

Dzieje miejscowości

Pierwsza wiarygodna informacja o Górce Kościelnickiej pochodzi z lat 1373-1374, kiedy w rejestrach świętopietrza odnotowano nowo utworzoną parafię. Wieś nazywająca się po prostu Górka aż do 1398 roku należała do rycerza Piotra alias Piotrasza. Miejscowość graniczyła od północy z Węgrzynowicami, od północnego wschodu z Wróżenicami, od południowego zachodu z nieistniejącymi obecnie Mikluszowcami, od wschodu z Tropiszowem, a od południa z Kościelnikami. Zabudowa była skupiona i szeregowa, a jej najstarsza część znajdowała się w rejonie skrzyżowania dzisiejszych ulic Ostafina i Calińskiego oraz ulicy Podbiałowej. Przynajmniej od 1403 roku wieś należała do Mikołaja z Górki i Świeradzic oraz Włodka z Kościelca, którzy zostali oskarżeni przez właściciela sąsiednich Kościelnik o przeoranie dzielącej włości granicy. W 1408 roku wspomniani rycerze sprzedali osadę wraz z prawem patronatu nad kościołem parafialnym Maciejowi z Pstroszyc. Był on zobowiązany przysięgą złożoną Imramowi z Czulic do dbania o drogę, groblę i most w Górce oraz niepobieranie za to żadnego cła. Nie spełniał jednak swoich powinności i na mocy wyroku, wydanego w 1417 roku przez Jana z Łuczanowic, komornika podsędka krakowskiego Krystyna Myszki, zapłacił Imramowi z Czulic oraz sądowi stosowną karę pieniężną. Maciej z Pstroszyc zmarł w 1419 roku, a wieś w ramach dożywocia przejęła jego żona Elżbieta, która w 1423 roku wspólnie ze szwagrem i dziećmi sprzedała ją pisarzowi ziemi krakowskiej Bartłomiejowi, który od tego momentu zaczął pisać się z Górki.
Nowy właściciel wsi prowadził w swoich dobrach szeroko zakrojone prace melioracyjne mające na celu osuszenie bagien i regulację cieków wodnych, których wylewy niszczyły pastwiska, a także budowę stawów na potrzeby hodowli ryb i zbiorów wikliny. W 1434 roku dziedzic Górki podpisał z Janem Straszem z Kościelnik umowę wymiany przygranicznych ziem niezbędną do prowadzenia lepszej gospodarki wodnej. Rycerze gwarantowali sobie prawo do budowy grobli, przekopów i stawów oraz szczegółowo wskazywali warunki odpowiedzialności majątkowej za możliwe zalania lub przepływy ryb. Bartłomiej z Górki przyrzekł ponadto, że on i jego spadkobiercy nigdy nie wybudują młyna na granicy z Kościelnikami. W 1436 roku zarządzający Górką w imieniu Bartłomieja włodarz Piotr wyrządził wiele szkód i dopraszał się jego miłosierdzia i łaski. Uzyskał ją w zamian za trzyletnią przykładną pracę w charakterze kmiecia we wsi Węgrzynowice. Bartłomiej z Górki zmarł w 1441 roku. Na mocy swojej ostatniej woli nadał 12 prezbiterom dom koło kościoła Najświętszej Marii Panny w Krakowie. Na utrzymanie tej siedziby przekazał ogród na przedmieściu miasta Kleparza oraz około 5 grzywien czynszu na kilku innych domach krakowskich. W zamian prezbiterzy zobowiązali się odprawiać za jego duszę jedną mszę świętą w tygodniu i odmawiać anniwersarz w każde suche dni. Górkę odziedziczył przedmieszczanin raciborski Wojciech Kaczka, brat stryjeczny Bartłomieja, ale już w 1443 roku sprzedał ją Janowi z Koniecpola, wojewodzie sieradzkiemu i kanclerzowi królestwa. Ożanna, wdowa po Bartłomieju zrezygnowała z należnych na tej wsi posagu oraz wiana i wraz ze Zdzieborem ze Świeradzic poręczyła przed królem Władysławem Warneńczykiem, że Wojciech Kaczka uzyskaną od Jana z Koniecpola sumę przeznaczy w pierwszej kolejności na spłatę długu, jaki zaciągnął u władcy. Po śmierci Jana z Koniecpola w 1455 roku wieś posiadała jego żona Dorota z Sienna, stryjeczna siostra biskupa Zbigniewa Oleśnickiego i wychowawczyni córek Kazimierza Jagiellończyka. Według informacji odnotowanych przez Jana Długosza w „Księdze uposażeń diecezji krakowskiej" spisanej w latach 1470-1480 miejscowość stanowiła własność Jakuba Koniecpolskiego, syna Jana i Doroty, proboszcza parafii św. Floriana w Krakowie oraz kanonika gnieźnieńskiego. We wsi znajdowało się wówczas sześć łanów kmiecych, trzy zagrody z rolami oraz dwie karczmy. W dokumentacji sporu z Piotrem Kmitą z Wiśnicza i Janem włodarzem Górki jako właścicielka wsi ponownie wymieniona jest Dorota z Sienna. W 1488 roku sprzedała ona wieś wraz z pełnym spichlerzem swojemu krewnemu, kasztelanowi sądeckiemu Andrzejowi z Oleśnicy i archidiakonowi sandomierskiemu Janowi Piotrowskiemu z Karwowa, którzy jednak odstąpili jej posiadłość już trzy lata później. W tym samym 1491 roku Dorota z Sienna oddała Górkę w zamian za karczmę w Rzędowicach i tysiąc grzywien kanclerzowi królestwa, kanonikowi krakowskiemu i przyszłemu biskupowi kujawskiemu Krzesławowi z Kurozwęk, który jakiś czas później przekazał ją bratu Piotrowi, podskarbiemu królestwa. W 1504 roku, w wyniku podziału majątku po zmarłym Piotrze z Kurzowęk Górkę wraz Kościelnikami, Stanisławicami i Wolą Stanisławowską, które odtąd stanowiły klucz kościelnicki, odziedziczył jego najmłodszy brat, wojewoda lubelski Mikołaj z Kurozwęk zwany Wrzód. Od przezwiska tego szlachcica pochodziła nazwa Górka Wrzodowa, pod którą wieś funkcjonowała do XVIII wieku. Z czasem pochodzenie tej nazwy zatarło się i w lokalnej tradycji powiązano określenie Wrzodowa ze znajdującym się w tutejszym kościele cudownym obrazem, przy którym chorzy znajdowali uzdrowienie w czasie epidemii.
Po śmierci Mikołaja z Kurozwęk w 1507 roku klucz kościelnicki odziedziczył jego syn, starosta szydłowski Hieronim, który zmarł w 1519 lub 1520 roku, majątek pozostawiwszy córce Annie z Kurozwęckich. Dobrami ziemskimi zarządzała ona razem z mężem Janem Włodzisławskim-Lanckorońskim. Od 1545 roku dworzaninem królewskim, a od 1551 roku łowczym sandomierskim. Jako jeden z pierwszych zwolenników reformacji sprawował on funkcję seniora małopolskiego Kościoła Kalwińskiego. Był patronem założonego przez siebie zboru we Włodzisławiu, w którym odbywały się liczne synody różnowiercze. Majątek odziedziczył po nim syn, Krzysztof Włodzisławski-Lanckoroński, od 1589 roku kasztelan radomski i podobnie jak ojciec gorliwy kalwinista. W swoich dobrach Strzelce i Kotuszów przekazał parafię duchownym ewangelickim, a w 1574 roku podpisał list wzywający sejmiki do ukarania winnych zburzenia zboru krakowskiego. Na sejmie elekcyjnym w 1575 roku głosował za Stefanem Batorym, a następnie aktywnie zabiegał o realizację tego wyboru i zablokowanie kandydatury austriackiej. Po jego śmierci w 1591 roku wieś przeszła prawdopodobnie w ręce Sebastiana Lubomirskiego, który z pewnością był jej właścicielem w 1595 roku, co zostało odnotowane w rejestrach poborowych. Wizytatorzy kościelni wysłani przez kardynała Jerzego Radziwiłła w latach 1596-1598, nie zapisali nazwiska dziedzica wsi, ale opisali stan parafii w Górce po kilkudziesięciu latach rządów szlachty protestanckiej. Brakowało podstawowych sprzętów liturgicznych, urząd plebański był nieobsadzony, a kościół określono jako sprofanowany. Z pewnością przez kilkadziesiąt lat w Górce nie było duchownych katolickich, nie wiadomo jednak, czy na ich miejsce Włodzisławscy-Lanckorońscy wyznaczali pastorów ewangelickich. Sebastian Lubomirski zmarł w 1613 roku, osiągnąwszy godność kasztelana wojnickiego. Jako pierwszy tego nazwiska został senatorem, a dzięki uzyskaniu lukratywnych starostw zapewnił swojej rodzinie pierwszorzędną pozycję w Rzeczypospolitej. Nie był znany ze szczególnej gorliwości religijnej. Niechętnie wypełniał przywileje instytucji kościelnych znajdujących się w jego dobrach, ale w Górce przywrócił funkcjonowanie parafii katolickiej, a nawet ufundował nowy, drewniany kościół, który wzniesiono na miejscu starego, zniszczonego w czasach Włodzisławskich-Lanckorońskich. Zostało to jednoznacznie poświadczone w protokołach wizytacji kanonicznych z 1618 i 1629 roku, aczkolwiek duchowny spisujący pierwszy z nich informował, że budowę świątyni ukończono w 1605 roku, a autor drugiego zanotował, że stało się to dopiero w 1609 roku. Klucz kościelnicki wraz z Górką Wrzodową odziedziczył po Sebastianie Lubomirskim jego syn Stanisław, jeden z najbogatszych ludzi w Rzeczypospolitej, posiadający prawie 300 wsi i kilkanaście miast. Klucz kościelnicki nie należał do najbardziej lukratywnych części jego majątku. Mimo to dziedzic rozbudował i otoczył murem dwór w Kościelnikach i przekazał wiele sprzętów dla kościoła parafialnego. W rejestrze poborowym województwa krakowskiego z 1629 roku zanotowano, że w Górce Wrzodowej było tylko dwa i pół łanu kmiecego, trzy zagrody z rolą, jeden komornik z bydłem i jeden bez bydła. Według Marii Lampart i Czesława Białczyńskiego Stanisław Lubomirski w 1634 roku sprzedał dochody dóbr kościelnickich kapitule katedralnej krakowskiej na zasadzie wiederkaufu. Oznaczałoby to, że instytucja kościelna zapłaciła mu jednorazowo kwotę równą wartości dóbr, ale w zamian dziedzic i jego spadkobiercy byli zobowiązani do wypłaty kapitule odsetek, według prawa z 1635 roku w wysokości 7%. Właściciele utrzymywaliby wpływ na zarząd majątkiem i prawo jego wykupu. W 1663 roku, za zgodą Stanisława Lubomirskiego, cały klucz kościelnicki miał wydzierżawić od kapituły starosta kowalski Władysław Morsztyn z Raciborska. Natomiast według rejestru poborowego z 1680 roku Górka Wrzodowa wciąż należała do Lubomirskich, zapewne do marszałka wielkiego koronnego Józefa Karola Lubomirskiego, syna Jerzego Sebastiana Lubomirskiego. Nie udało się znaleźć dowodów potwierdzających transakcję z kapitułą katedralną, ale prawdopodobne wydaje się, że majątek istotnie wydzierżawił Władysław Morsztyn, ponieważ jego syn Stefan był według kroniki parafialnej kolatorem kościoła w Górce już w 1690 roku, a od 1697 roku był jedynym właścicielem klucza kościelnickiego.
Z rodziną Morsztynów wiąże się zagadka powstania istniejącego do dzisiaj kościoła parafialnego. W protokołach wizytacji przeprowadzonej w 1747 roku znajduje się informacja, że kościół parafialny w Górce ufundowała zmarła między 1691 a 1697 rokiem Barbara z Moskorzowa Morsztynowa. Kolejni duchowni wizytujący parafię w 1783 roku dodali nawet informację, że do fundacji doszło dokładnie w 1697 roku, a konsekracji dokonał biskup Stanisław Szembek w 1698 roku. Natomiast według księży wizytujących parafię w 1728 i 1747 roku do konsekracji doszło jednak już w 1695 roku. W kronice parafialnej znajduje się z kolei notatka poświadczająca, że na bramie kościelnej był umieszczony napis informujący o fundacji kościoła przez Barbarę Morsztynową już w 1646 roku i konsekracji obiektu dokonanej przez biskupa Stanisława Szembeka w 1698 roku. Z tej informacji oraz faktu, że do nawrócenia przez męża w 1667 roku fundatorka była arianką, Maria Lempart wywnioskowała, że świątynia pierwotnie funkcjonowała jako zbór. Problemu daty powstania kościoła nie pomogły niestety rozwiązać protokoły wizytacji z 1664 roku, w których odnotowano jedynie sprzęty kościelne i nic nie napisano o wieku świątyni. Nie ulega wątpliwości, że wiadomości zawarte w kronice parafialnej, którą zaczęto prowadzić w 1898 roku są mniej wiarygodne od informacji z protokołów wizytacji biskupich, które zostały zanotowane niedługo po wskazanej dacie powstania kościoła, a wizytatorzy mieli prawdopodobnie w ręku potwierdzające fundację dokumenty. Jest także mało prawdopodobne, by żona dzierżawcy wybudowała na wsi należącej do katolika zbór ariański, a jeszcze mniej, by szlachcianka wyznająca do 1667 roku arianizm fundowała kościół katolicki w 1646 roku. Z dostępnych źródeł wynika więc, że istniejący do dzisiaj kościół w Górce Kościelnickiej ufundowała Barbara Morsztynowa po nawróceniu na katolicyzm w 1667 roku i przed śmiercią w 1697 roku, najprawdopodobniej niedługo przed jego konsekracją, do której doszło najpewniej w 1695 roku. Przekaz zawarty w kronice parafialnej jest niewiarygodny, pozostaje tylko pytanie, czy błąd popełnił proboszcz odczytujący napis na bramie, czy może osoba tworząca tę nieistniejącą już inskrypcję. Z akt wizytacji wynika, że obecny kościół parafialny jest trzecim z kolei i powstał na miejscu zniszczonej w nieznanych okolicznościach świątyni ufundowanej przez Stanisława Lubomirskiego.
Dzieje pałacu w Kościelnikach, będącego siedzibą właścicieli Górki, są znacznie lepiej udokumentowana niż historia kościoła parafialnego. Już w 1704 roku Stefan Morsztyn podpisał kontrakt na wzniesienie nowej rezydencji zaprojektowanej przez słynnego architekta dworu saskiego Józefa Piolę, autora m.in. koncepcji architektonicznej kościoła św. Ducha w Warszawie. Jak wynika z napisu wokół tarczy herbowej umieszczonej nad frontowym portalem pałacu, budowa rozpoczęła się w 1708 roku. W 1714 roku mury były już gotowe, rozpoczęto prace stolarskie, a cała budowla wraz z wystrojem wnętrz została ukończona w 1727 roku. Nowa, jednopiętrowa, barokowa rezydencja została wzniesiona od podstaw na miejscu starego dworu, w obrębie wzniesionych przez Lubomirskich murów na szczycie wzgórza. Zabudowania pałacowe stanowiły harmonijną całość z usytuowanym na trzech tarasach ogrodem włoskim, z którego rozpościerał się widok na zakola Wisły. W inwentarzach z lat 1759 i 1773 można znaleźć informacje o dwóch oficynach pałacowych – zachodniej przeznaczonej na kuchnię i wschodniej służącej za spichlerz. Wiele wskazuje na to, że powstały one w tym samym czasie, co pałac i ogród oraz były projektu Józefa Pioli. Bezdzietny Stefan Morsztyn w 1740 roku przekazał klucz kościelnicki swojemu bratu Andrzejowi Michałowi, kasztelanowi sądeckiemu, wielokrotnemu posłowi na sejm. Dobra pozostały w rękach tegoż przynajmniej do 1747 roku, kiedy z pewnością pełnił on jeszcze funkcję patrona kościoła parafialnego w Górce. Po Andrzeju Morsztynie majątek przejęli bracia Stanisław i Maciej Lanckorońscy, którzy sprzedali swoje prawa Stanisławowi Linowskiemu ożenionemu z Zofią z Mieruckich. Ich wnukiem był dramatopisarz Wojciech Bogusławski, który w trakcie nauki w Kolegium Nowodworskiego często przebywał u dziadków w pałacu kościelnickim. W 1773 roku klucz kościelnicki nabył Eliasz Wodzicki, a następnie odwodnił pałac i zapoczątkował restaurację jego wnętrz. 15 czerwca 1787 gościł on w Kościelnikach króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, co upamiętniono w 1788 roku wniesieniem w ogrodzie pomnika-fontanny w kształcie dużego wazonu. W latach 1789-1790 wymieniono wewnętrzne detale architektoniczne i dekoracyjne, takie jak boazerie, piece, kominki itp., a pracami kierował architekt Józef Le Brun. W 1792 roku w 19 znajdujących się w Górce Kościelnickiej domach mieszkało 126 ludzi. We wsi znajdowały się dwór, folwark, młyn i karczma.
W 1795 roku, w wyniku trzeciego rozbioru Rzeczypospolitej, miejscowość znalazła się w granicach habsburskiej Galicji Zachodniej. Podczas wojen napoleońskich, po pokoju w Schönbrunn weszła w skład Księstwa Warszawskiego, by po klęsce cesarza Francuzów, na mocy postanowień kongresu wiedeńskiego stać się częścią Wolnego Miasta Krakowa. Eliasz Wodzicki zmarł w 1805 roku, a dobra kościelnickie odziedziczył po nim syn, Józef Wincenty. W latach 1811-1825 z jego inicjatywy symetryczny ogród włoski połączono z osobnym dotychczas zwierzyńcem w jedno założenie krajobrazowe. Na początku XIX wieku w Kościelnikach zamieszkał ojciec Jana Matejki, pochodzący z Czech Franciszek Matejko. Pełnił funkcję guwernera i przez kilka lat uczył muzyki dzieci Józefa Wodzickiego i jego żony Petroneli z Jabłonowskich. W 1818 roku w Kościelnikach uruchomiono szkołę ludową, do której uczęszczały również dzieci z Górki. W 1846 roku po upadku powstania krakowskiego Górka wraz z całym Wolnym Miastem Krakowem została włączona do monarchii habsburskiej. W 1847 roku zmarł Józef Wodzicki, a jego syn Henryk Wodzicki sprzedał dobra kościelnickie Stefanowi Potockiemu. Rok później w wyniku uwłaszczenia chłopi przejęli na własność uprawianą przez siebie ziemię, natomiast w latach sześćdziesiątych XIX wieku zasadniczo zmienił się ustrój państwa habsburskiego. Zostało ono przekształcone w dualistyczną monarchię austro-węgierską, a poszczególne austriackie kraje koronne, w tym Galicja, uzyskały autonomię. Przeobrażeniu uległ również podział administracyjny, a wiele kompetencji przeszło w ręce samorządu terytorialnego. Górka stała się jednym z trzech, obok Cła i Stanisławic, przysiółków jednowioskowej gminy Kościelniki, od 1867 roku wsi należącej do powiatu krakowskiego. Córka nowego właściciela Teresa Potocka wyszła w 1868 roku za mąż za syna Henryka Wodzickiego, Romana, a w konsekwencji Górka wraz z całym kluczem kościelnickim ponownie znalazła się w rękach Wodzickich. W 1869 roku w całej gminie znajdowało się 131 domów zamieszkanych przez 879 osób, a w samej Górce w 18 domach żyło 140 osób. Pod koniec XIX wieku w Cle znajdowała się poczta, a w Kościelnikach dalej funkcjonowała jednoklasowa szkoła zatrudniająca jednego nauczyciela. Właścicielką Górki i patronką kościoła parafialnego pozostawała wtedy Teresa z Potockich Wodzicka, ale majątek dworski w Kościelnikach posiadała już jej córka Maria. W 1880 roku w centrum gminy powstała Ochotnicza Straż Pożarna, a w 1892 roku ukończono nowy murowany budynek szkoły.
W czasie pierwszej wojny światowej, w październiku 1914 roku Górka i Kościelniki znalazły się na linii frontu, przechodząc z rąk do rąk i ulegając zniszczeniu. Zrujnowana została m.in. szkoła, której drewniane wyposażenie wykorzystano do budowy rowów strzeleckich. Armia cesarsko-królewska ostatecznie odbiła wsie z rąk rosyjskich dopiero w grudniu, ale później front nie zbliżał się już do okolic Krakowa. Po zakończeniu działań zbrojnych Górka stała się częścią jednowioskowej gminy Kościelniki, która znalazła się na terenie województwa krakowskiego niepodległej Rzeczypospolitej. W wyniku reformy administracyjnej przeprowadzonej w 1934 roku gminę Kościelniki włączono do wielowioskowej gminy Ruszcza. W okresie międzywojennym w okolicy bardzo prężnie rozwijał się ruch ludowy. W pobliskim Pleszowie w 1933 roku na wiecu ludowym pod przewodnictwem Wincentego Witosa zgromadziło się około 3 tysiący uczestników, a w 1934 roku w Pleszowie odbyło się pierwsze w powiecie krakowskim Święto Ludowe, w którym uczestniczyło kilka tysięcy chłopów. W 1935 roku zmarła Teresa z Potockich Wodzicka, a część majątku otrzymał jej syn Henryk Wodzicki. W latach 1934-1937 w pobliskim Pobiedniku Wielkim wybudowano lotnisko. W okresie międzywojennym Wodziccy przeprowadzili kolejną renowację wnętrz pałacowych oraz zlikwidowali budynek bramny, na miejscu którego wzniesiono modną bramę słupową. Przed wybuchem drugiej wojny światowej przekazali lwowskiemu Ossolineum większą część swojego prywatnego archiwum. W czasie drugiej wojny światowej wieś znalazła się na terenie Generalnego Gubernatorstwa, w powiecie krakowskim dystryktu krakowskiego. Ludność cierpiała przede wszystkim ze względu na obowiązek dostarczania kontyngentów. Na terenie okolicznych wsi nieomal od początku okupacji organizowano siatki konspiracyjne. Działały tu oddziały Narodowej Organizacji Wojskowej, Armii Krajowej i Batalionów Chłopskich. W 1944 roku władze niemieckie zmusiły ludność do pracy na terenie lotniska w Pobiedniku, ale jak pisał w kronice parafialnej proboszcz Józef Grzebyk, nie była to bardzo ciężka praca. Po upadku powstania warszawskiego do Kościelnik trafili uchodźcy.
Okupacja niemiecka trwała aż do wkroczenia wojsk radzieckich w styczniu 1945 roku. Kilka dni przed tym wydarzeniem zmarł Henryk Wodzicki, a jego syn Stefan Wodzicki wraz z żoną Zofią uciekł z Kościelnik, zabrawszy z sobą najcenniejsze pamiątki, dokumenty i dzieła sztuki. Pod koniec wojny w pałacu i zabudowaniach folwarcznych stacjonowały polskie i radzieckie wojska. Wykorzystując jako opał wszelkie drewniane przedmioty, żołnierze doszczętnie zniszczyli m.in drewniane meble, posadzki i boazerie. Zdewastowany został również park. Po odejściu wojsk rezydencja pozostała pusta i niezabezpieczona, wciąż stanowiąc obiekt rabunku i kolejnych aktów wandalizmu. W 1949 roku majątek Wodzickich przejął Państwowy Fundusz Ziemi, który wydzierżawił park Związkowi Łowieckiemu, a lokale pałacowe przeznaczył na cele magazynowe oraz na mieszkania dla bezdomnych, w tym reemigrantów. W 1954 roku rozwiązano gminę zbiorową Ruszcza, a Górka Kościelnicka znalazła się wraz z Kościelnikami w nowo utworzonej gromadzie Wyciąże. W latach 1954-1956 pałac dzierżawił Oddział Muzeum Archeologicznego w Nowej Hucie. Następnie budynek przekazano Wydziałowi Zdrowia Prezydium Miejskiej Rady Narodowej w Krakowie, ale nie poprawiło to jego sytuacji. Prasa krakowska co jakiś czas podnosiła kwestię niezbędnej renowacji cennego zabytku. W 1973 roku Górka Kościelnicka została włączona do miasta Krakowa jako część dzielnicy Nowa Huta. Jeszcze w tym samym roku uruchomiono autobusową linię dowożącą mieszkańców do pętli tramwajowej w Pleszowie, co znacznie ułatwiło im dojazd do pracy w kombinacie metalurgicznym i centrum Krakowa. W 1976 roku Politechnika Krakowska przejęła pałac kościelnicki w celu urządzenia w jego murach Domu Pracy Twórczej. Pod kierunkiem prof. Wiktora Zina opracowano plany rewaloryzacji budowli, przygotowano kosztorysy, zdemontowano stropy, okna, drzwi, wymontowano kominki. Prace zostały jednak przerwane po tragicznej śmierci rektora Bolesława Kordasa, a zabudowania popadły w dalszą ruinę. W 1987 roku ukończono całkowitą przebudowę i rozbudowę szkoły podstawowej. Po przemianach społeczno-gospodarczych w latach dziewięćdziesiątych pałac wrócił w prywatne ręce rodziny Nowina-Konopków. Od 2000 roku rozpoczęła się jego restauracja wsparta w 2003 i 2005 roku dotacjami Społecznego Komitetu Odnowy Zabytków Krakowa. Prace jednak nie zostały ukończone i do dzisiaj budynek pozostaje w ruinie. W 2006 roku w nowohuckim oddziale Muzeum Historycznego Miasta Krakowa została zorganizowana wystawa na temat Kościelnik. W gromadzeniu cennych eksponatów współuczestniczyli właściciele pałacu w Kościelnikach Zofia i Iwan Nowina-Konopkowie, proboszcz parafii w Górce Kościelnickiej Józef Hojnowski oraz Dorota Ślęczek dyrektorka Zespołu Szkół Ogólnokształcących nr 52 w Kościelnikach. W 2009 roku szkole w kościelnikach nadano imię księdza Jana Twardowskiego.

Ciekawostki

Kanclerz wielki koronny Jan z Koniecpola, właściciel Górki Kościelnickiej w latach 1443-1455 był w młodości oskarżony o cudzołóstwo z królową Zofią Holszańską, żoną Władysława Jagiełły. Zarzuty były prawdopodobnie bezpodstawne, ponieważ po złożeniu przysięgi niewinności utrzymywał dobre stosunki zarówno z królową, jak i z królem.

Bibliografia