Wielka Rodzina Marii

Dzieje zabytku

Obraz pochodzi z kościoła Narodzenia Najświętszej Marii Panny w Racławicach Olkuskich, gdzie najprawdopodobniej został przeniesiony w czasach nowożytnych. Fundator umieszczony w prawym narożu nosi strój kanonika. Wszystkie elementy były poddane konserwacji w latach 1955-1957 w Krakowie. Ponownie konserwowany w Pracowni Konserwatorskiej Muzeum Archidiecezjalnego w Krakowie w 1994 roku.

Opis

Tryptyk ze sceną Rodziny Marii w polu głównym oraz mniejszymi scenami z życia Najświętszej Marii Panny na rewersie skrzydeł i świętymi na awersie. W polu głównym obraz w formie stojącego prostokąta w drewnianej, profilowanej ramie. W centrum kompozycja przedstawiająca rodzinę Matki Boskiej w ujęciu trójstrefowym. W centrum umieszczona grupa z siedzącymi na kamiennej ławie, wyścielonej zielonym materiałem św. Annę z Dzieciątkiem Jezus oraz Matkę Boską. Obie zwrócone trzy czwarte ku środkowi. Święta Anna dwoma wyciągniętymi przed siebie rękami przytrzymuje stojące na jej kolanach Dzieciątko. Ma szeroką twarz z małymi ustami i dużymi oczami. Ubrana jest w brązową suknię z długimi rękawami oraz czerwony płaszcz z zieloną podszewką, na głowie biały welon w podwiką. Dzieciątko zwrócone jest trzy czwarte w lewo, w lewej dłoni trzyma jabłko, prawą błogosławi. Twarz okrągła o pucułowatych policzkach z wyraźnie zaznaczonym podbródkiem. Włosy krótkie, jasne, kędzierzawe. Matka Boska trzyma na kolanach otwartą księgę, prawą rękę wyciąga do Dzieciątka. Ubrana jest w brązową suknię z długimi rękawami, niebieski płaszcz. Głowę okalają bardzo długie, bujne włosy, opadające falami na ramiona i podwiązane wąska opaską. Wszyscy mają wokół głów złote i tłoczone nimby. U dołu obrazu siedzą z dziećmi: Maria Salome oraz Maria Kleofasowa. Jedna z kobiet karmi piersią niemowlę (św. Jan Ewangelista), obok siedzi mały św. Jakub Większy, druga uczy czytać dwójkę dzieci (zapewne św. Jakub Mniejszy i św. Juda Tadeusz). Kobiety ubrane w obszerne suknie: zieloną i czerwoną, na głowach mają założone białe czepce. Po prawej stronie obrazu miniaturowa postać fundatora ze złożonymi dłońmi. W górnej części kompozycji za ławą ukazani w półpostaci czterej mężczyźni, nad postacią św. Anny: Joachim, Kleofas i Salomas, a nad Matką Boską – św. Józef. Tło obrazu złocone i tłoczone w motywy roślinne. Kwatery dwudzielne, w lewej na awersie u dołu scena Nawiedzenia Najświętszej Marii Panny, u góry Zwiastowanie. Na awersie prawego skrzydła u dołu niezachowana scena, a u góry Pokłon Trzech Króli. Na rewersach skrzydeł: po lewej u góry św. Florian i św. Wojciech, niżej św. Stanisław i biskupa bez atrybutu (św. Mikołaj?); na prawym skrzydle u góry św. Bartłomiej i św. Paweł, u dołu brak kwatery.

Zarys problematyki artystycznej

Według Tadeusza Chrzanowskiego i Mariana Korneckiego racławickie dzieło tworzy pewien eklektyzm poprzez połączenie cech z motywów sztuki Samostrzelnika, Marcina Czarnego i mistrza poliptyku św. Jana Jałmużnika. Obrazy przedstawiające Rodzinę Marii znajdują się również w Słomnikach, Nowym Targu i w Ołpinach (obecnie Muzeum Narodowe w Krakowi), Bodzentynie, Bliżynie, Domaradzu, Gosprzydowej, czy w Domu Matejki w Krakowie. W malarstwie niemieckim wywierającym duży wpływ na krakowskie malarstwo początku XVI wieku zwraca uwagę m.in. dzieło Lucasa Cranacha z 1509 roku, pochodzące z Torgau, a szczególnie renesansowa sukienka jednego z synów Marii Kleofasowej. Z kolei czepiec „poduszkowy” Marii Salome był popularny w modzie około 1530 roku. Ukazana scena oparta jest na legendzie o trzykrotnym małżeństwie św. Anny (trinubium), popularnym w malarstwie małopolskim od drugiego dziesięciolecia XVI wieku. Być może fundatorem dzieła, który został ukazany na obrazie był ksiądz Bartłomiej Raviensis. Według przekazu cytowanego przez księdza Jana Wiśniewskiego był on plebanem racławickim w 1541 roku, nie wcześniej jednak niż w 1529 roku, kiedy wzmiankowany był pleban Stefan. Na tę osobę fundatora wskazuje zarówno czas powstania dzieła, jak i ukazana ikonografia skrzydeł, gdzie przedstawiono pośród patronów diecezji, pozostali trzej (w tym św. Bartłomiej) są zapewne patronami konkretnych osób. Na wpływ ikonografii ołtarza, silnie eksponującej postać św. Anny mogły mieć związki Bartłomieja ze środowiskiem wawelskiej kapituły katedralnej i kurii biskupiej, gdzie kult św. Anny był bardzo popularny. Przyjmując hipotezę, że fundatorem tryptyku był Bartłomiej z Rawy należałoby określić datowanie dzieła na lata trzydzieste XVI wieku. Kolejni święci ukazani na skrzydłach tryptyku: św. Mikołaj i św. Stanisław, według interpretacji Bolesława Przybyszewskiego mogli być związani z postaciami Mikołaja i Stanisława Kmitów, którzy w 1530 roku mieli wpłacić na rzecz kościoła określoną sumę w zamian za zdjęcie ekskomuniki i interdyktu. Poziom artystyczny tryptyku nie jest jednolity. Najwyższą wartość artystyczną prezentuje scena środkowa, z kolei sceny maryjne zostały ukazane w sposób schematyczny. Twórca tych scen posługiwał się grafikami Albrechta Dürera. Natomiast przyglądając się wizerunkom na rewersach zwraca uwagę staranna charakterystyka twarzy i szczegółów stroju. Podsumowując należy uznać, że malarz wykonał główną scenę oraz ogólną kompozycję, natomiast poszczególne elementy to praca warsztatu.

Streszczenie

Tryptyk pochodzi z kościoła Narodzenia Najświętszej Marii Panny w Racławicach Olkuskich, gdzie najprawdopodobniej został przeniesiony w czasach nowożytnych. Fundator umieszczony w prawym narożu nosi strój kanonika. Według Tadeusza Chrzanowskiego i Mariana Korneckiego racławickie dzieło tworzy pewien eklektyzm poprzez połączenie cech z motywów sztuki Samostrzelnika, Marcina Czarnego i mistrza poliptyku św. Jana Jałmużnika. Ukazana w środkowej części scena oparta jest na legendzie o trzykrotnym małżeństwie św. Anny (trinubium), popularnym w malarstwie małopolskim od drugiego dziesięciolecia XVI wieku.

Bibliografia