Matka Boska z Dzieciątkiem

Dzieje zabytku

Dotychczas uważano, że obraz pochodzi z początków XVI wieku, czyli czasu gdy Jan Zembrzycki ufundował kościół w latach 1530-1533. Jednakże najnowsze badania pozwalają przesunąć to datowanie na początek XV wieku. Obraz po raz pierwszy został wzmiankowany w dokumentach wizytacji biskupa Oborskiego z 1662 roku. W aktach innej wizytacji z 1729 roku opisano, że był przyozdobiony złocistą sukienką wysadzaną diamentami oraz że miał założone srebrne korony. Ozdoby te zabrali Austriacy w 1785 roku. Obraz przez lata zapomniany odnalazł dopiero w 1888 roku ksiądz Stanisław Heumann w dzwonnicy, pośród starych i zniszczonych dzieł. Wydarzenie to uznał za cudowne, a wszelkie klęski, które nawiedzały wówczas Zembrzyce za spowodowane nieposzanowaniem obrazu Matki Boskiej. W historii odnalezienia obrazu zapisał również, że znalazł przy nim woreczek z relikwiami świętych męczenników, opisanymi na kartce słowami „SS. Martyres, Quorum Reliquiae in hoc Tabernaculo SSmae M. V. conduntur, intercedite pronobis”. Zdanie to przetłumaczył „Święci Męczennicy, których relikwi w tym przybytku Najświętszej Maryi Panny się znajdują, wstawcie się za nami”. Relikwie oprawiono w srebrny relikwiarz i umieszczono nad obrazem Matki Boskiej w ołtarzu głównym. W historii obrazu opisał również liczne cuda związane z zembrzyckim wizerunkiem. W niedługim czasie po odnalezieniu wizerunku przyozdobiono go wotami i srebrną sukienką z koronami, które wykonał Józef Nałęcz Hakowski z Krakowa. W ten sposób w ołtarzu głównym znalazły się dwa obrazy Matki Boskiej. W 2013 roku przeprowadzono badania pod kierunkiem profesor Małgorzaty Schuster-Gawłowskiej z Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie, które wskazały, iż obraz jest starszy, niż dotychczas sądzono. Prace konserwatorskie prowadzone przez dr Małgorzatę Nowalińską potwierdziły datowanie obrazu na pierwszą ćwierć XV wieku.

Opis

Obraz w kształcie stojącego prostokąta. W centrum kompozycji Matka Boska w typie Hodegetrii ukazana w półpostaci, frontalnie z Dzieciątkiem Jezus na lewym reku, prawą na nie wskazująca. Twarz Marii pociągła, z długim nosem, małymi ustami, ciemnobrązowymi oczami o ciemnej karnacji z zarumienionymi policzkami. Matka Boska ubrana jest w czerwoną suknię ze złotą lamówką przy szyi oraz niebieski płaszcz z motywami kwiatowymi i złotą lamówką na brzegu, zarzucony na ramiona i głowę, zawiązany na piersi wstążką w kokardkę. Dzieciątko ukazane w całej postaci, zwrócone trzy czwarte w prawo, lewą ręką podtrzymuje złotą księgę, prawą unosi na wysokości piersi w geście błogosławieństwa. Twarz okrągła z długim nosem, wąskimi ustami, półprzymkniętymi oczami, okolona krótkimi i brązowymi włosami. Jezus ubrany jest w szarą suknię z długimi rękawami, zdobioną żółto-niebieskim ornamentem kwiatowym oraz złote sandały. Głowy obu postaci ujmują złocone promieniste nimby, otoczone złotym okręgiem. Na głowie Marii i Dzieciątka złote korony: korona Dzieciątka zamknięta, korona Marii widoczna do połowy. Tło złote, ryte w ornamenty roślinne. Rama podwójna: wewnętrzna złocona i profilowana, a zewnętrzna ozdobiona rzeźbioną dekoracją roślinną na czerwonym tle, na brzegach złocona i profilowana.

Zarys problematyki artystycznej

Obraz reprezentuje półpostaciowy wizerunek Matki Boskiej z Dzieciątkiem w typie Hodegetrii, datowany na pierwszą ćwierć XV wieku. Popularnie nazywany jest też „Matką Boską Zembrzycką”. Przedstawienia Hodegetrii w malarstwie małopolskim rozpowszechniły się jeszcze przed połową XV stulecia, ale szczególnie były popularne w drugiej połowie XV wieku. Dlatego omawiany obraz stanowi najstarszy przykład tego typu wizerunku na terenie Małopolski. Jest on niezwykle podobny do dzieła z kościoła oo. Dominikanów w Krakowie, które pochodzi również z XV wieku. Przedstawienie Hodegetrii to jeden z najstarszych i najczęściej występujących wizerunków Matki Boskiej. Autorstwo pierwszego tego typu obrazu przypisywane jest św. Łukaszowi. Szczególnie charakterystyczny jest gest wykonywany przez Marię, która prawą dłonią wskazuje na Dzieciątko Jezus. Gest ten oznacza formę prezentacji, która wzywa do oddania czci Jezusowi, ale jednocześnie jest też interpretowany jako prośba i symbol modlitwy. Nazwa Hodegetria wywodzi się od świątyni dowódców gr. „Ton Hodegon”, w której cesarze bizantyńscy modlili się, gdy opuszczali Konstantynopol na czele wojsk. Według innej wersji to nazwa monasteru, w którym przechowywano cudowny obraz Bogarodzicy. Greckie słowo „hodos” oznacza również – drogę. Stąd też rozwinęła się symboliczna interpretacja tego wizerunku, jako Matki Boskiej Wskazującej Drogę (Przewodniczki).

Stan zachowania / Prace konserwatorskie

Stan zachowania dobry, obraz po konserwacji.

Streszczenie

Obraz reprezentuje półpostaciowy wizerunek Matki Boskiej z Dzieciątkiem w typie Hodegetrii, datowany na pierwszą ćwierć XV wieku. Popularnie nazywany jest też „Matką Boską Zembrzycką”. Przedstawienia Hodegetrii w malarstwie małopolskim rozpowszechniły się jeszcze przed połową XV stulecia, ale szczególnie były popularne w drugiej połowie XV wieku. Dlatego omawiany obraz stanowi najstarszy przykład tego typu wizerunku na terenie Małopolski.

Bibliografia