Św. Anna Samotrzeć oraz św. Jan Kanty adorujący Matkę Bożą z Dzieciątkiem

Dzieje zabytku

Feretron należał do Bractwa Św. Anny, założonego w 1590 roku przy kościele św. Anny w Krakowie. W źródłach archiwalnych znajduje się informacja o wykonawcy obrazów – Antonim Gramatyce, który namalował obrazy w 1873 roku. W inwentarzu Bractwa św. Anny pod datą 1846 zapisano, że „feretron za staraniem Józefa Wiśniewskiego, Jakuba Zajć, Antoniego Siemińskiego w relikwie ubierał PP. Karmelita”, natomiast w księdze dochodów i rozchodów bractwa św. Anny przy kościele akademickim w Krakowie znajduje się informacja o zapłacie za złocenie feretronu około 1928/1929 roku. Obecnie feretron nie jest już noszony w procesjach z udziałem Bractwa św. Anny i znajduje się nieopodal zakrystii, zawieszony na ścianie klatki schodowej.

Opis

Feretron dwustronny 
z obrazami świętej Anny Samotrzeć oraz św. Jana Kantego adorującego Matkę Boską 
z Dzieciątkiem ustawiony na niskim postumencie o fantazyjnym kształcie z osią główną wysuniętą do przodu oraz narożnikami ustawionymi ukośnie. 
W postumencie dziewięć przeszklonych gablotek mieszczących relikwie świętych, które opisane są na małych karteczkach, otoczone różnego rodzaju kwiatkami 
i gwiazdkami wykonanymi z papieru i cienkich blaszek. Otwory gablotek 
o różnorodnym, opływowym wykroju. Po bokach, na górnej powierzchni podstawy małe otwory po zatkniętych w nich, niezachowanych rzeźbach apostołów. Rama 
w kształcie stojącego prostokąta, ujęta po każdej stronie trzema gablotkami otoczonymi rzeźbionym ornamentem rocaille'owym. W zwieńczeniu takie same, mniejsze gablotki, pośrodku zamiast relikwii ażurowa, rzeźbiona wić roślinna. Na rewersie struktura feretronu o takim samym kształcie. Podstawa zdobiona siedmioma ramkami 
o fantazyjnym kształtach utworzonych z wąskich esownic. Po bokach zamiast gablotek owoidalne pola, w których złocona, drobna kratka. Rama zdobiona ornamentem rocaille'owym.

Na awersie obraz z przedstawieniem św. Anny Samotrzeć. W centrum kompozycji ukazane są w postawie siedzącej św. Anna po prawej stronie i Matka Boska z Dzieciątkiem Jezus po lewej stronie. Maria zwrócona trzy czwarte w lewo, rękami przytrzymująca siedzące na jej kolanach Dzieciątko. Twarz owalna, z wyraźnie zaznaczonym podbródkiem, małe i jasnoróżowe usta, długi i szeroki nos, oczy lekko przymknięte, wysokie czoło. Włosy długie, falowane, z przedziałkiem pośrodku opadające na plecy i prawe ramię. Ubrana jest w długą, różową suknię ze złotym obszyciem pod szyją i na rękawach; niebieski płaszcz z brązową podszewką, zarzucony na plecy i otulający kolana oraz biały, delikatny welon 
na głowie. Dzieciątko Jezus ukazane jest frontalnie, z lewą rączką uniesioną w geście błogosławieństwa. Twarz szeroka 
z długim i szerokim nosem, wysokim czołem. Włosy krótkie, jasne, kędzierzawe. Wokół bioder ma założoną białą pieluszkę. Święta Anna zwrócona trzy czwarte w prawo, 
z głową widoczną z lewego profilu, z lewą ręką przytrzymująca lewą rączkę Dzieciątka. Twarz podłużna z długim i szerokim nosem. Ubrana jest w długą zieloną suknię z długimi rękawami, czerwony płaszcz przerzucony 
przez prawe ramię i zasłaniający kolana oraz jasnobrązową chustę zakrywającą włosy 
i szyję. Karnacja ciemna. Wokół głów postaci złote, okrągłe nimby. W dolnej części obrazu widoczna roślinność, w górnej szarobłękitne niebo.

Na rewersie obraz z przedstawieniem Matki Boskiej z Dzieciątkiem adorowanych przez św. Jana Kantego. Scena zakomponowana 
w architektonicznym wnętrzu. Maria ukazana w lewym górnym narożu obrazu, 
w pozycji siedzącej na obłoku, zwrócona trzy czwarte w lewo, rękami przytrzymująca stojące na jej kolanach Dzieciątko. Twarz owalna z długim i wąskim nosem. Włosy długie, kręcone, ciemnobrązowe, schowane pod chustą. Ubrana w jasnoróżową suknię z długimi rękawami, niebieski płaszcz zasłaniający kolana, brązową chustę na głowie; na stopach sandały. Dzieciątko ukazane w pozycji stojącej, z lewą rączką wyciągniętą przed siebie, otulone przez Marię białą chustą na wysokości bioder. Diagonalnie, w dolnym, prawym narożu obrazu ukazany św. Jan Kanty; zwrócony trzy czwarte w prawo; z rękami wzniesionymi w geście modlitwy; z głową widoczną z lewego profilu, zwróconą w stronę Marii. Ubrany jest w togę profesorską. Twarz podłużna z długim i wąskim nosem, okolona krótko przystrzyżoną, siwą brodą. Włosy średniej długości, zwinięte w siwe pukle. Wokół głowy złoty, okrągły nimb. W dolnym narożu obrazu, na kamiennej posadzce otwarta, zapisana księga oraz zielona palma. Tło architektoniczne, po prawej stronie widoczna ostrołukowa arkada.

Relikwie umieszczone w niewielkich wnękach, za szybkami, opisane. Zwieńczenie feretronu, od lewej: relikwie „Sancti Vincentii Martyr”, relikwie „Sanctae Perpentuae Martyr”. Prawy bok feretronu, od góry: relikwie „Sancti Longina Męczennika”; relikwie 
„Sanctae Kunegundy Panny”; relikwie „Mafsa SS. MM.”, „Sanctae Victorii Martyr”, „Sanctae Agnészki Panny i [...]”. Podstawa feretronu, od lewej: relikwie „Sancti Grzegorza Papieża”; relikwie „Sanctae Katarzyny”; relikwie „sanctus Clarus martyr”; relikwie „Sanctae Theogeni Martyr”; relikwie 
„Sancti Urbana Papieża, Pluvium. Mino., Świętych Męczenników, Sanctae Gratii Marii”; relikwie „Sancti Theodori Martyr.”; relikwie „Sancti Jucundi Martyr”; relikwie „Iňocentii XI.”; relikwie „Sancti Jana Kapistrana”. Lewy bok feretronu, od góry: relikwie „Sancti Jana Kantego”; relikwie 
„Sanctae Jadwigi Polki”; relikwie „Sanctae Pauliny Panny Męczennicy, Sancti Celestyna Papieża Męczen., 
SANCTI STANISŁAWA BISKUPA I MĘCZENNIKA”.

Zarys problematyki artystycznej

Feretron to obraz lub rzeźba umieszczone w ozdobnej ramie, z podstawą zaopatrzoną w otwory na drążki do noszenia podczas procesji. Zygmunt Gloger w „Encyklopedii staropolskiej” pochodzenie słowa „feretron”, czy „feretrum” wywodził ze starożytnego Rzymu, gdzie określało posągi niesione w pochodach triumfalnych. Jedna z pierwszych procesji chrześcijańskich z niesieniem wizerunku odbyła się w 590 roku, kiedy w Rzymie zapanowała epidemia tyfusu. Po raz pierwszy noszenie relikwii świętych w procesji odnotowano w VII wieku w wizygockiej Hiszpanii, a od IX wieku zwyczaj ten zaczął przyjmować się 
w pozostałych krajach Europy Zachodniej, m.in. w Polsce zwłaszcza w XVII i XVIII wieku. Procesje te przeważnie związane były z uroczystościami beatyfikacyjnymi i kanonizacyjnymi oraz translacjami relikwii świętych. Na przykład w Krakowie w 1671 roku odbyła się procesja organizowana przez jezuitów z okazji kanonizacji Franciszka Borgiasza, w 1673 roku procesja w związku z zatwierdzeniem przez papieża kultu bł. Salomei, w 1680 roku ku czci beatyfikacji Jana z Kęt, a w 1775 roku z okazji jego kanonizacji (kanonizacja w 1767 roku, procesja prawie dziesięć lat później z powodu walk konfederatów barskich z wojskami królewskimi i rosyjskimi). W procesjach tych uroczyście uczestniczyły bractwa ze świecami, chorągwiami, feretronami i relikwiami świętych. W omawianym dziele również znajdują się relikwie świętych, których imiona opisane są na karteczkach. Struktura feretronu z gablotkami na relikwie świętych powstała w drugiej połowie XVIII wieku, natomiast obrazy namalował krakowski malarz Antoni Gramatyka w 1873 roku. Gramatyka żył w latach 1841-1922. W latach 1858-1870 studiował w krakowskiej Szkole Sztuk Pięknych u Władysława Łuszczkiewicza i Jana Matejki. Pod ich kierunkiem brał udział w restauracji ołtarza Mariackiego Wita Stwosza. Następnie kontynuował naukę na akademii wiedeńskiej, gdzie w 1872 roku otrzymał nagrodę za obraz „Św. Jadwiga ks. Śląska niesie pomoc pogorzelcom Wrocławia”. Malował liczne pejzaże, m.in. Krakowa i okolic, Kalwarii Zebrzydowskiej i Żywca, obrazy o tematyce religijnej i historycznej, studia portretowe, także sceny rodzajowe i martwe natury. Był malarzem dość wszechstronnym, reprezentującym kierunek realistyczny, niekiedy zgodnie ze stylem epoki podkreślał w swych dziełach elementy linearne, a szczególnie kontury postaci. Do najbardziej znanych jego dzieł należą: „Św. Jacek unoszący Przenajświętszy Sakrament przed napadem Tatarów”, około 1871 roku; „Ks. Franciszek Lekszycki w pracowni” z 1874 roku oraz „Spowiedź ks. Robaka” z 1881 roku. Na jednej stronie feretronu znajduje się obraz przedstawiający św. Jana Kantego, który był wykładowcą na Uniwersytecie Jagiellońskim, dlatego został przedstawiany w todze profesorskiej. Święty znany był z uczynków miłosierdzia. Jest patronem Polski, archidiecezji krakowskiej, Krakowa, profesorów i młodzieży, jego konfesja znajduje się w kolegiacie św. Anny. Po drugiej stronie feretronu ukazano patronkę bractwa i kościoła – św. Annę. Drugi feretron o podobnej strukturze, z relikwiami świętych w gablotkach można również zobaczyć w kościele św. Anny w Krakowie.

Stan zachowania / Prace konserwatorskie

Dobry, brak kilku szybek w gablotkach.

Streszczenie

Feretron należał do Bractwa Św. Anny, założonego w 1590 roku przy kościele św. Anny w Krakowie. Obrazy przedstawiające św. Annę Samotrzeć oraz św. Jana Kantego namalował krakowski malarz Antoni Gramatyka w 1873 roku. Niestety, brakuje informacji źródłowych wskazujących na wykonawcę samej struktury. Szczególnie interesującą częścią feretronu są przeszklone gablotki, w których umieszczono relikwie świętych. Obecnie feretron nie jest już noszony w procesjach z udziałem Bractwa św. Anny i znajduje się pomieszczeniach nieopodal zakrystii, zawieszony na ścianie klatki schodowej.

Bibliografia