Ołtarz główny św. Andrzeja Apostoła i św. Marii Magdaleny

Dzieje zabytku

Ołtarz został wykonany w 1710 roku. Dalsze losy zabytku można odczytywać głównie z not dokumentujących jego zniszczenia lub naprawy. Akta z 1855 roku opisują figury ołtarza głównego jako zniszczone, z ubytkami pozłoty. W inwentarzu z 1891 roku informowano, że na zasuwie ołtarza znajdował się obraz św. Marii Magdaleny malowany na desce, a pod zasuwą było inne przedstawienie tej samej świętej, malowane na płótnie ozdobionym srebrną sukienką, z przedstawieniem Jezusa oraz jednym, srebrnym wotum. Trzy sznury korali, które były przymocowane do obrazu, były przechowywane w tym czasie w archiwum. W inwentarzu określono także, że mensa ołtarza ustawiona była na trzech schodach, murowana oraz, że stało na niej drewniane, malowane na biało tabernakulum, którego wnętrze obito „białą kosztowną materyą”.
Z późniejszej dokumentacji konserwatorskiej wynika, że struktura ołtarza przynajmniej do 1984 roku była polichromowana na granatowo.
Od stycznia do czerwca 2005 roku ołtarz został poddany konserwacji w Muzeum Archidiecezjalnym w Krakowie i od tego czasu polichromowany jest na kolory kremowy i złoty.

Opis

Nastawa ołtarzowa architektoniczna, trójosiowa, dwukondygnacyjna, na trójdzielnym cokole, ze zwieńczeniem, posadowiona na mensie wspartej na kolumnach. W partii cokołu obite złoconą, fakturowaną blachą tabernakulum z przedstawieniem kielicha z hostią wśród motywów ornamentalnych na półokrągłych drzwiczkach. Podziały pierwszej kondygnacji nastawy przeprowadzone przy pomocy kręconych kolumn korynckich, których trzony owinięte są winną latoroślą, trzymających pełne belkowanie wyłamane na ich osiach. W polu środkowym prostokątny obraz z przedstawieniem św. Marii Magdaleny i na zasuwie św. Andrzeja Apostoła. W umieszczonych w polach bocznych niszach zamkniętych łukami nadwieszonymi wypełnionymi muszlami figury świętych męczennic. W części środkowej górnej kondygnacji obraz z przedstawieniem Chrystusa u słupa w bogato dekorowanej ramie flankowany podwójnymi kolumnami, z których wewnętrzne są wysunięte do przodu oraz fragmentami gzymsu podtrzymywanymi przez woluty. Na osiach skrajnych kolumn dolnej kondygnacji postumenty z wazonami wypełnionymi bukietami kwiatów. Zwieńczenie w postaci krzyża łacińskiego na tle glorii promienistej i symetrycznie ułożonych liści akantu.
Struktura polichromowana w kolorze kremowym; wypełnienie nisz oraz tła fryzów bordowe; kolumny, profile, ornamentyka złocone i srebrzone.

Zarys problematyki artystycznej

Nastawa ołtarzowa w kościele w Zalasie jest bardzo mocno osadzona w modnej w czasie jej powstania stylistyce podkreślającej podziały architektoniczne. Zalicza się do jednego z trzech najpopularniejszych typów, jaki ukształtował w Małopolsce w pierwszej połowie XVII wieku i trwał w głąb epoki nowożytnej. Łączy w swojej konstrukcji schemat kompozycyjny gotyckiego tryptyku poprzez ustawienie pól bocznych na konsolach, czyli „unieruchomienie” skrzydeł bocznych dawnych składanych ołtarzy szafkowych, ze schematem łuku triumfalnego. Można go dostrzec w większym polu głównym flankowanym mniejszymi, bocznymi, z zamkniętymi półkoliście niszami z figurami. Całość zamyka od góry belkowanie przebiegające w poprzek całej nastawy, poszczególne pola oddzielone są kolumnami. Według tych samych zasad i z użyciem tych samych kolumn korynckich, konstruowano rzymskie łuki triumfalne.
Zwieńczenie ołtarza utworzone z bujnych, ułożonych symetrycznie, stanowiących tło dla przedstawienia krzyża liści akantu, jest emanacją powtórnej mody na użycie tego ornamentu, która rozpoczęła się w drugiej połowie XVII wieku. Z ażurowo rzeźbionych liści akantu, jakie tu obecne są tylko w części dzieła, konstruowano przedmioty rzemiosła artystycznego, ramy, a nawet całe ołtarze.

Stan zachowania / Prace konserwatorskie

Dobry.

Literatura

Hamperl Wolf-Dieter, Böhmisch-oberpfälzische Akanthusaltäre, Regensburg 1999, s. 6-8.
Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. I, Województwo krakowskie, red. Jerzy Szablowski, Warszawa 1953, s. 131 - 132.
Stolot Franciszek, Główne typy kompozycyjne drewnianych ołtarzy w Małopolsce po roku 1600 [w:] Sztuki około roku 1600. materiały Sesji Stowarzyszenia Historyków Sztuki… Lublin, listopad 1972, Warszawa 1974, s. 339-354.
Zabytki sztuki w Polsce. Małopolska, red. Brzezicki Sławomir, Wolańska Joanna, Warszawa 2016, s. 1546-1547.

Streszczenie

Ołtarz św. Andrzeja Apostoła został wykonany w 1710 roku zgodnie z wciąż trwającą modą na podkreślanie w ołtarzach ich struktury architektonicznej. Interesujące jest wykonanie zwieńczenia ze splecionych, rzeźbionych ażurowo liści akantu stanowiących tło dla przedstawienia krzyża. W polu centralnym ołtarza mieściły się dawniej dwa, wymiennie pokazywane przedstawienia św. Marii Magdaleny, obecnie są to wymieniona święta oraz św. Andrzej – dwoje patronów tego kościoła.

Bibliografia