Ołtarz główny

Dzieje zabytku

Ustalenie nawet przybliżonego czasu powstania ołtarza głównego w kościele w Zebrzydowicach jest niezwykle trudne z uwagi na brak źródeł archiwalnych. W czasach nowożytnych nosił on wezwanie Zwiastowania Najświętszej Marii Panny i pod takim był wzmiankowany w aktach wizytacji z 1663, 1703 i 1748 roku. Jego przybliżony czas powstania należy określić na pierwszą ćwierć XVII wieku, być może powstał niedługo po wybudowaniu kościoła.

Opis

Nastawa ołtarzowa architektoniczna skomponowana na schemacie łuku triumfalnego, trójosiowa, jednokondygnacyjna ze zwieńczeniem. Ołtarz kamienny, licowany marmurowymi płytkami, z kamienną mensą. Oś środkowa jest dwukrotnie wyższa od bocznych i szersza, zamknięta półkoliście. Osie boczne ujęte dwiema parami pilastrów i stojących przed nimi kolumn o kanelowanych trzonach i kapitelach kompozytowych; między nimi nisze zwieńczone konchą z figurami św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty. Podpory dźwigają dwustrefowe belkowanie – niższe pełne, wyższe niepełne, delikatnie wyłamane na ich linii. Oś środkową ujmują woluty z figurami aniołów spływające na belkowanie osi bocznych; na skraju postumenty z figurami św. Floriana i św. Wacława(?). Postumenty kolumn dekorowane z trzech stron płycinami, od frontu z uskrzydlonymi główkami anielskimi; pomiędzy nimi rollwerki z podpisami figur. Podłucze osi środkowej dekorowane kasetonami z rozetami; archiwolta wypełniona akantem, zwieńczona kluczem; w przyłuczach dwie płaskorzeźbione figury kobiece. Powyżej fryz dekorowany dużych rozmiarów uskrzydloną głową anielską, ujętą wicią roślinną, na gzymsie kartusz. W polu przyczółka roślinny postument podtrzymujący dwie uskrzydlone główki anielskie. W przyłuczach konch osi bocznych ornament roślinny, powyżej rauty, u spodu figur festony. Spód belkowania dekorowany kasetonami z rozetami. Fryzy dwóch stref belkowania wypełnione ornamentem roślinnym i rozetami; na wewnętrznym boku drugiej strefy para herbów Radwan. W polu środkowym obraz ukazujący Zwiastowanie Najświętszej Marii Panny, a na zasuwie Św. Michała Archanioła. Struktura polichromowana na szaro; kolumny, ornamentyka i profile złocone.

Zarys problematyki artystycznej

Ołtarz w kościele parafialnym w Zebrzydowicach jest jednym z najciekawszych drewnianych nastaw, jakie powstały na ziemiach polskich w pierwszej połowie XVII wieku. Jego pierwowzorem był ołtarz główny w katedrze na Wawelu, wzniesiony w latach 1546-1547 z fundacji królowej Bony, żony Zygmunta Starego, a obecnie znajdujący się w kościele w Bodzentynie. Nastawa powiela schemat łuku tryumfalnego, który w wawelskim kontekście wyrażał zwycięstwo przedstawionego na obrazie Chrystusa nad śmiercią. Autor zebrzydowskiego retabulum niemalże skopiował kształt nastawy, ale i nawiązał do renesansowej stylistyki, choć poziom artystyczny samych figur jest wyraźnie niższy od pierwowzoru. Dalszych badań niewątpliwie wymaga wyjaśnienie programu ideowego dzieła. Święci Janowie w niszach być może byli patronami pierworodnego syna Mikołaja Zebrzydowskiego – Jana. Postacie św. Floriana i Wacława (?) być może zostały wybrane z uwagi na patronat nad Królestwem Polski, Krakowem i jego katedrą, albo też odnoszą się do ojca fundatora – Floriana Zebrzydowskiego. O wezwaniu maryjnym ołtarza niewątpliwie przypomina adorowana przez anioły figura Matki Boskiej Niepokalanej, depczącej smoka, z Dzieciątkiem Jezus na rękach.
Zebrzydowski ołtarz stanowi niejako ogniwo pośrednie między ołtarzem w krakowskiej katedrze a wspaniałymi i monumentalnymi ołtarzami wykorzystującymi ten sam schemat, powstałymi w latach trzydziestych i czterdziestych XVII wieku do kościołów Augustianów i Kanoników laterańskich w Krakowie.

Stan zachowania / Prace konserwatorskie

Dobry, po konserwacji.

Streszczenie

Ołtarz główny w kościele w Zebrzydowicach powstał zapewne w pierwszej ćwierci XVII wieku. O jego wyjątkowej pozycji w dziełach małej architektury w Polsce świadczy fakt, iż wykonano go na wzór ołtarza głównego w katedrze na Wawelu (1546-1547), ufundowanego przez królową Bonę, a obecnie znajdującego się w kościele w Bodzentynie.

Bibliografia