Ołtarz główny

Województwo
MAŁOPOLSKIE
Powiat
oświęcimski
Gmina
Kęty
Miejscowość
Kęty
Metropolia
Krakowska
Diecezja
Bielsko-Żywiecka
Parafia
Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Marii Panny
Miejsce przechowywania
prezbiterium
Identyfikator
DZIELO/23817
Kategoria
ołtarz
Ilość
1
Czas powstania
między 1711 a 1715 rokiem
Miejsce (państwo, miasto, region geograficzny)
Kęty
Technika i materiał
drewno cięte, rzeźbione, polichromowane, złocone, srebrzone
Autor noty katalogowej
Paulina Chełmecka
Uznanie autorstwa-Użycie niekomercyjne 4.0

Dzieje zabytku

Ołtarz główny w kościele Reformatów w Kętach został wykonany w latach 1711-1715 przez Modesta Gronalewicza, stolarza i snycerza należącego do zgromadzenia reformatów prowincji małopolskiej. W części środkowej retabulum został umieszczony krucyfiks datowany na początek XVIII wieku. Figury asystencyjne oraz wizerunki Ecce Homo i Jezusa Ubiczowanego wykonano prowdopodobnie w XIX wieku. Znajdujące się w drugiej kondygnacji ołtarza malarskie przedstawienie Trójcy Świętej powstało w 1925 roku. Tabernakulum z tronem wystawienia wykonał miejscowy snycerz Stanisław Jarząbek.

Opis

Ołtarz drewniany, architektoniczny, trójosiowy, jednokondygnacyjny ze zwieńczeniem usytuowany w połowie prezbiterium, na całej jego szerokości. Ołtarz prostopadłościenny z drewnianą mensą. Tabernakulum jest trójosiowe, osadzone na podwójnym cokole, zryzalitowane w części środkowej, podzielone kompozytowymi kolumnami, podtrzymującymi wyłamujące się nad nimi belkowanie z przerwanym przyczółkiem pośrodku. W części środkowej ruchomy tron wystawienia, wieloboczny, z rytymi literami IHS na tle glorii promienistej w jednej części i gałązkami z kwiatami w drugiej. Retabulum osadzone na wysokim cokole, z bramkami po bokach zamkniętymi łukami dwuramiennymi. Na dwiczkach malowane wizerunki św. Piotra po prawej i św. Pawła po lewej stronie. Część środkową retabulum ujmują dwie pary kompozytowych pilastrów o kanelowanych trzonech, z których środkowe cofnięte, podtrzymują przełamujące się nad nimi belkowanie i przerwany przyczółek. Zwieńczenie jest ujęte kanelowanymi pilastrami kompozytowymi z naczółkami oraz para ażurowych, ornamentacyjnych uszaków. W części środkowej jest wnęka w kształcie pionowego prostokąta zamkniętego łukiem półkolistym z rzeźbiarską grupą Ukrzyżowania z Matką Boską i św. Janem. W zwieńczeniu jest obraz „Pietas Domini" w sześciobocznej ramie. W osiach bocznych nastawy znajdują się ażurowe arkady z malowanymi wizerunkami Chrystusa u słupa i Ecce Homo. Osie zwieńczone są półkolistymi przyczółkami. W osiach bocznych przeszklone galoty z kompozycją wykonaną z tkanin oraz srebrnych i złotych nici. Dekorację ornamentalną ołtarza i tabernakulum stanowią liście akantu, girlandy i rozety. Struktura utrzymana jest w kolorze brązowym, ornamentyka i detal architektoniczy są złocone.

Zarys problematyki artystycznej

Autorem ołtarza głównego w kościele reformackim w Kętach jest zmarły 18 października 1733 we Lwowie brat Modest Gronalewicz, który do zakonu reformatów wstąpił 27 września 1684 w Wieliczce, gdzie 27 września 1685 złożył śluby. Wykonywał różne prace rzeźbiarskie i dekoracyjne dla kościołów w prowincji małopolskiej. Podczas pobytu w Kętach w latach 1711-1715, na potrzeby miejscowej świątyni reformatów, wykonał ołtarz główny oraz trzy ołtarze boczne – Matki Boskiej Niepokalanego Poczęcia, św. Franciszka i św. Antoniego. W latach 1715-1718 działał w Jarosławiu, a w 1719-1722 w Wieliczce, gdzie pomagał przy odnowie spalonego kościoła. W latach 1724-1726 wykonał ołtarze dla kościoła w Stopnicy, następnie w okresie od 1726 do 1733 roku pracował nad wyposażeniem kościoła i klasztoru we Lwowie. Forma struktury ołtarza głównego w Kętach została przez artystę powtórzona w wykonanym w latach 1715-1718 retabulum w kościele Reformatów w Jarosławiu. Projektanci, rzeźbiarze i snycerze reformaccy swe realizacje podporządkowywali obowiązującym ich ścisłym regułom, bowiem „ustawodawstwo zakonne kładło szczególny nacisk na liczbę i jakość sprzętów kościelnych”. Wyposażenie kościelne powinno być skromne i niekosztowne. Statuty zakazywały złocenia ołtarzy lub obrazów, nie zawarto w nich jednak wskazówek dotyczących konstrukcji i formy kościelnych retabulów. Pojawiają się jedynie zastrzeżenia, iż „wszystkie ozdoby kościoła [mają być] jak najbardziej godne i czyste” oraz „żeby antepedia tak w kolorze, jak i w formie były zgodne z przepisami [tzn. nie mają być jedwabne ani z różnobarwnego materiału]. Na ołtarzach ma być tylko jeden stopień, na którym będą umieszczone lichtarze i wazony na kwiaty”. Ściśle określono także surowiec służący konstruowaniu retabulów. W świetle rozporządzenia konstytucji papieża Urbana VIII ołtarze i świeczniki w kościołach reformatów należało wykonywać z drewna orzechowego. W Polsce, z uwagi na ograniczoną dostępność tego surowca, dozwolone było drewno dębowe. Strukturę miała pokrywać jedynie warstwa pokostu. Istotnym dla kształtowania struktury ołtarzy reformackich jest zarządzenie kapituły prowincjonalnej w Krakowie z dnia 4 maja 1647, jaka odbyła się pod przewodnictwem komisarza i wizytatora polskich prowincji, Franciszka z Akwilei. Według dokumentu wprowadzono zakaz budowy ołtarzy zdobionych kolumnami, będącymi wyrazem zbytku, stąd zapewne ich miejsce w retabulum głównym i bocznych w kościele Reformatów w Kętach zajęły proste półfilary na rzucie czworoboku. Wprowadzone w XVII wieku normy artystyczno-budowlane stanowiły podstawę także dla kształtujących się później przepisów, czego dowodem są m.in. odwołujące się do nich kontrakty budowlane.
Wyrazem tradycji zakonnej w sposobie kształtowania wnętrz reformackich kościołów jest ikonografia pasyjna ołtarzy głównych. W polu środkowym trójosiowej struktury retabulum sytuowano krucyfiks, natomiast po bokach postaci Matki Boskiej Bolesnej oraz św. Jana Ewangelisty, często dopełnienie stanowiły sylwetki franciszkańskich świętych oraz motywy ornamentalne. Kierowano się jednak zasadą, „aby w ołtarzach czy obrazach nie było nic zbytecznego i szczególnego”. Ołtarz główny miał pełnić także rodzaj przegrody wyodrębniającej w prezbiterium przestrzeń chóru zakonnego, do której prowadzi para bramek stanowiących boczną partię struktury retabulum.

Stan zachowania / Prace konserwatorskie

Stan zachowania jest bardzo dobry.

Streszczenie

Retabulum jednego z trzech ołtarzy bocznych w kościele Reformatów w Kętach zostało wykonane w latach 1711-1715 przez brata Modesta Gronalewicza.

Struktura pod względem kompozycyjnym i ikonograficznym jest przykładem rozwiązania typowego dla wposażeń świątyń reformackich. Szczególnie bliską analogię stanowi bryła ołtarza głównego w kościele Reformatów w Jarosławiu.

Jak cytować?

Paulina Chełmecka, "Ołtarz główny", [w:] "Sakralne Dziedzictwo Małopolski", 2024, źródło:  https://sdm.upjp2.edu.pl/dziela/oltarz-glowny-119

Uwaga. Używamy ciasteczek. Korzystanie ze strony sdm.upjp2.edu.pl oznacza, że zgadzasz się na ich używanie. Więcej informacji znajdziesz w zakładce Polityka prywatności