Ołtarz główny

Województwo
MAŁOPOLSKIE
Powiat
oświęcimski
Gmina
Osiek
Miejscowość
Osiek
Metropolia
Krakowska
Diecezja
Bielsko-Żywiecka
Dekanat
Osiek
Parafia
Św. Andrzeja Apostoła
Miejsce przechowywania
prezbiterium kościoła
Identyfikator
DZIELO/12981
Kategoria
ołtarz
Ilość
1
Czas powstania
około połowy XVIII wieku
Miejsce (państwo, miasto, region geograficzny)
Małopolska
Technika i materiał
drewno, techniki snycerskie, rzeźbienie, polichromowanie, złocenie
Autor noty katalogowej
ks. Szymon Tracz
Uznanie autorstwa-Użycie niekomercyjne 4.0

Dzieje zabytku

Ołtarz powstał w kręgu działającego w Krakowie i w Małopolsce Johanna Georga Lehnera (ok. 1703-1776) i przypisywany jest anonimowemu "pomocnikowi Lehnera". Pod koniec lat dziewięćdziesiątych XX wieku w wyniku włamania skradziono niektóre elementy rzeźbiarskie. Niewielkie putta siedzące na belkowaniu, polichromowane na biało i złoto pochodzą z ambony. Za ołtarzem znajduje się napis: „Od malowany Koscioł / Roku 1852. / Jan Smiłowski Malarz.”

Opis

Kamienny ołtarz zamknięto w drewnianej obudowie, nakrywając go drewnianą mensą z portatylem. Stipes ołtarzowy uzyskał kształt prostopadłościanu. Jego przód zdobi drewniane antepedium ujęte profilowaną ramą z malowanym chrystogramem "IHS" w glorii w polu. Na mensie ołtarza usytuowano tabernakulum w formie stojącego prostopadłościanu o wypukłym froncie i wklęsłych bokach wspierającego się na cokole. Jego przód ujmuje para kolumn podtrzymujących niepełne belkowanie, wyłamane nad ścianą frontową na kształt łuku odcinkowego nadwieszonego. Na froncie zamontowano obrotową, dwustronną niszę ujętą ramą w formie stojącego prostokąta zamkniętego łukiem półkolistym, wielolistnym. Nisze bębna zwieńczone zostały złoconymi konchami. Na tabernakulum usytuowano tron eucharystyczny w formie cokołu z leżącą księgą o siedmiu pieczęciach w glorii. Retabulum ołtarzowe wzniesiono na planie półowalu i polichromowano je na biało. Jest to architektoniczna, jednokondygnacyjna, jednoosiowa struktura ze zwieńczeniem. Po bokach flankują ją bramki ustawione na dwustrefowym, tralkowym, wklęsło-wypukłym cokole. Kondygnacja została ujęta dwiema parami pilastrów zwróconych delikatnie do wewnątrz oraz silnie wysuniętą do przodu parą kolumn o kapitelach kompozytowych. Podpory dźwigają pełne belkowanie o wklęsło-wypukłej linii. Nad polem środkowym belkowanie jest połączone gzymsem przyjmującym formę łuku falistego i wyłamane na osiach podpór. Kondygnacje ujmują spływy wolutowe połączone z łukowato wygiętymi wolutami podtrzymywanymi przez wysokie tralkowe cokoły, tworząc bramki ołtarza. W polu środkowym umieszczono obraz Zwiastowania ujęty profilowaną, złoconą ramą w formie stojącego prostokąta zamkniętego łukiem półkolistym nadwieszonym z uskokiem. Zwieńczenie uzyskało formę leżącego prostokąta flankowanego parą pilastrów zwróconych do wewnątrz oraz parą pilastrów zwróconych na zewnątrz, których trzony przechodzą w spływy wolutowe opadające na belkowanie. Pilastry dźwigają niepełne, wklęsło-wypukłe belkowanie przyjmujące nad polem formę łuku falistego. Całość wieńczy kartusz rokokowy z chrystogramem "IHS". W polu zwieńczenia znalazł się obraz św. Andrzeja w profilowanej, złoconej ramie o fantazyjnej formie zbliżonej do stojącego prostokąta. Pilastry kondygnacji ozdobiono kapitelami z rocaille'ów, a ich trzony udekorowano złoconymi, rokokowymi panneau ze zwisami utworzonymi z rocaille'ów, rozet i liści. Na ich tle usytuowano figury świętego króla i św. Jana Chrzciciela. Rzeźby stoją na górnej strefie cokołu na wspornikach z rocaille. Na ramie obrazu w polu środkowym, w przyłuczach i na belkowaniu znalazły się ornamenty roślinne. Z kolei na wolutowych łukach bramek umieszczono rokokowe wazony oraz pary figur aniołów z kartuszami. Na belkowaniu i wolutach zwieńczenia znajdują się dwie pary puttów. Także trzony pilastrów zwieńczenia dekorowane są złoconymi zwisami z rocaille'ów i kwiatów. Pole wokół obrazu św. Andrzeja zostało ozdobione fragmentami rocaille'ów. Pod gzymsem koronującym powyżej obrazu, podwieszono lambrekin, zdobiony przy górnej krawędzi złoconymi liśćmi i rocaille'm.

Zarys problematyki artystycznej

Retabulum ołtarza głównego można połączyć z warsztatem działającego w Krakowie i w Małopolsce Johanna Georga Lehnera (ok. 1703-1776), być może z którymś z jego uczniów, którego Anna Dettloff określiła jako "pomocnik Lehnera". Ten sam artysta około połowy XVIII wieku wykonał ołtarz główny i dwa ołtarze boczne w niedalekim kościele św. Mikołaja w Polance Wielkiej oraz ołtarz główny i prospekt ołtarzowy w kościele parafialnym św. Macieja w sąsiednich Bielanach. W wymienionych przykładach materiałem preferowanym przez artystę jest drewno, najczęściej malowane na biało ze złoconymi elementami dekoracyjnymi. Wykonywane przez niego figury są stosunkowo niewielkie, o bardzo małych głowach osadzonych na długich szyjach. Jego postacie są ukazywane w silnym przegięciu, z głową odrzuconą do tyłu i twarzą uniesioną do góry. Jak zauważono, zarys ciał rzeźbionych postaci najczęściej przyjmuje kształt litery "S" lub "C". Charakteryzują je zazwyczaj szeroko rozpostarte ręce, ożywione gesty, bardzo często dramatyczne. Ich szaty drapowane są w bujne fałdy układające się miękko w charakterystyczne wałeczki. Twarze rzeźbionych figur są zróżnicowane wiekowo i zazwyczaj wyrażają uczucia. Charakteryzują je drobne usta, wystające brody i kości policzkowe, dość duże nosy i oczy zbliżone do trójkąta. Z kolei postacie aniołów najczęściej prezentują typ młodzieńca ujętego w dynamicznej pozie z rozwianymi włosami i rozpostartymi skrzydłami. Były one zbudowane z dużych piór mimo, że uniesione, to jednak zgięte. W zgięciu tworzył się wystający element przypominający kość w kształcie gałki powleczoną skórą. Na uwagę zasługuje także bardzo obfite wykorzystanie w ornamentyce motywów regencyjnych oraz grzebykowych rocaille'ów i rokokowe panneau. Źródła inspiracji dla artysty pracującego w Osieku i w okolicznych miejscowościach należy szukać w przedkrakowskich dziełach Lehnera zachowanych na Morawach, np. w Kravařach, Odrach i Kietrzu.

Stan zachowania / Prace konserwatorskie

Dobry. Ostatnią konserwację ołtarza przeprowadzono w latach dziewięćdziesiątych XX wieku.

Literatura

Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. 1, Województwo krakowskie, red. J. Szablowski, Warszawa 1953, s. 23;
A. Hałatek, B. Jania, Świątynie Osieka, Osiek 2008, s. 5;
A. Dettloff, Rzeźba krakowska drugiej połowy XVIII w. Twórcy, nurty i tendencje, Kraków 2013, s. 69-82, il. 106-107;
Zabytki sztuki w Polsce. Małopolska, red. S. Brzezicki, J. Wolańska, Warszawa 2016, s. 1028.

Streszczenie

Ołtarz główny w Osieku powstał w kręgu działającego w Krakowie i w Małopolsce Johanna Georga Lehnera (ok. 1703-1776) i przypisywany jest anonimowemu "pomocnikowi Lehnera". W jego formie widoczny jest wpływ rzeźby morawskiej pierwszej połowy XVIII wieku.

Jak cytować?

ks. Szymon Tracz, "Ołtarz główny", [w:] "Sakralne Dziedzictwo Małopolski", 2024, źródło:  https://sdm.upjp2.edu.pl/dziela/oltarz-glowny-104

Uwaga. Używamy ciasteczek. Korzystanie ze strony sdm.upjp2.edu.pl oznacza, że zgadzasz się na ich używanie. Więcej informacji znajdziesz w zakładce Polityka prywatności