Sakralne Dziedzictwo Małopolski

Dzieje zabytku

Ołtarz Przemienienia Pańskiego został wykonany przez stolarzy z Żywca w 1893 roku, na wzór wcześniejszej nastawy ołtarza bocznego lewego, który powstał w 1887 roku w bielskiej firmie Gottlieba Mireckiego. Zapewne w tej firmie zamówiono trzy gipsowe figury do drewnianej konstrukcji przedstawiającej św. Józefa, św. Antoniego z Padwy oraz św. Franciszka z Asyżu w zwieńczeniu. W ołtarzu w centrum prezentowany jest obraz z Niepokalanym Poczęciem Najświętszej Marii Panny w złoconej, drewnianej sukience Antoniego Flaszy Starszego z Hecznarowic na zasuwach umieszczono zaś wizerunek św. Walentego i obraz Przemienienia Pańskiego.

Opis

Ołtarz otrzymał formę drewnianej, przyściennej struktury architektonicznej ze zwieńczeniem o trójosiowym, jednokondygnacyjnym założeniu. Nastawa prezentuje się jako struktura polichromowana w odcieniach jasnej seledynowej zieleni, rozbielonego granatu oraz czerwieni. Partie ornamentów zostały wyzłocone. Drewniana mensa z portatylem wspiera się na prostopadłościennym stipesie ołtarzowym. Jego przód zdobią trzy czworoboczne płaszczyzny zbliżone do kwadratu ujęte profilowanymi, złoconymi listwami. W ich centrum umieszczono płaskorzeźbione, złocone czteroliście w diagonalnym układzie. Dwa w skrajnych płycinach utworzono ze stylizowanych liści akantu, natomiast środkowy przyjął formę geometryczno-roślinną. Retabulum ustawiono na wysokiej podstawie w kształcie nawiązującym do wydłużonego trapezu z wklęsłymi bokami, wspierającej się na krótszym boku. Podstawę zamyka u góry łamana, profilowana listwa. Jej lico artykułowane jest czterema zbliżonymi do kwadratu płycinami obramionymi złotymi, profilowanymi listwami. Ich środek zdobią takie same stylizowane, płaskorzeźbione i złocone czteroliście o diagonalnym układzie, wpisane w kwadrat. Na środku mensy, na tle podstawy, ustawiono czworoboczne tabernakulum w formie kapliczki z dwuspadowym dachem flankowanej dwiema sterczynami z pinaklami, wyrastającymi z wydłużonych prostopadłościennych, wąskich przypór. Drzwiczki tabernakulum zdobi motyw płaskorzeźbionego kielicha ze srebrzoną hostią wpisaną w stylizowaną ostrołukową arkadę z noskami. Na podstawie nastawy wspiera się niski cokół zamknięty u góry fryzem z rytmicznie rozmieszczonymi, niewielkimi, płaskorzeźbionymi i złoconymi czterolistnymi rozetkami. Z cokołu wyrastają trzy ostrołukowe arkady o profilowanych krawędziach, w górnych częściach z wpisaną arkaturą, ozdobione płaskorzeźbionymi, złoconymi czołgankami, zwieńczone pinaklami. Arkada środkowa jest wyższa od flankujących ją arkad bocznych. Zdobi ją po bokach płaskorzeźbione obramienie z motywem złoconej wici roślinno-ornamentalnej. Ostrołukowe zamknięcie arkady wypełniono ażurowym maswerkiem z motywem czteroliścia wpisanego w koło, ujętego dwoma trójliściami. Wszystkie trzy arkady flankują smukłe sterczyny wyrastające z prostopadłościennych, wąskich przypór ustawionych na niskich cokolikach. Sterczyny przechodzą w pinakle zwieńczone kwiatonami. Dekorują je płaskorzeźbione i złocone czołganki. W przypadku arkad bocznych pomiędzy cokolikami wprowadzono podłużne płyciny ze stylizowanymi maswerkami, natomiast w arkadzie centralnej umieszczono niewielkie, diagonalne czteroliście. W polu środkowej arkady prezentowany jest obraz Matki Boskiej Niepokalanie Poczętej w płaskorzeźbionej, złoconej, drewnianej sukience wotywnej, a na zasuwach wizerunek Przemienienia Pańskiego i św. Walentego. W arkadach bocznych retabulum ustawiono z lewej strony pełnoplastyczną, polichromowaną rzeźbę z masy gipsowej św. Józefa z Dzieciątkiem, a z prawej św. Antoniego Padewskiego, także z Dzieciątkiem Jezus. Zwieńczenie nastawy zostało również ukształtowane architektonicznie. Tworzą je trzy ażurowe kapliczki z pinaklami ustawione na osiach retabulum. W kapliczce środkowej umieszczono pełnoplastyczną, polichromowaną figurę św. Franciszka z Asyżu z masy gipsowej.

Zarys problematyki artystycznej

Nastawa ołtarza bocznego w Jawiszowicach prezentuje ciekawy przykład popularnych na przełomie XIX i XX wieku inspirowanych sztuką gotycką retabulów ołtarzowych. Architektoniczne struktury były tworzone w oparciu o ogólnodostępne wzorniki, które wykorzystywały lokalne warsztaty snycersko-rzemieślnicze, czego przykład stanowi chociażby ołtarz główny w kościele parafialnym pw. Świętych Apostołów Szymona i Judy Tadeusza w Kozach z 1901 roku, wykonany przez miejscowego rzeźbiarza Władysława Druciaka. Na uwagę zasługuje fakt wykorzystania w nastawie obrazów o dobrej jakości artystycznej oraz figur św. Józefa, św. Antoniego i św. Franciszka z Asyżu wykonanych w masie gipsowej, sprowadzonych zapewne z Bielska i naśladujących bardzo popularne rzeźby tyrolskie.

Stan zachowania / Prace konserwatorskie

Dobry. Ostatnią konserwację nastawy w pierwszym dziesięcioleciu XX wieku przeprowadzili Dorota i Bogusław Krówkowie z Krakowa.

Literatura

Z dziejów parafii Świętych Szymona i Judy Tadeusza w Kozach, red. T. Borutka, s. 411;
R. Kalinowski, Ecclesia Sancti Martini Jawiszowice, Kraków 2017, s. 90.

Streszczenie

Ołtarz Przemienienia Pańskiego został wykonany przez stolarzy z Żywca w 1893 roku, na wzór wcześniejszej nastawy ołtarza bocznego lewego, który powstał w 1887 roku w bielskiej firmie Gottlieba Mireckiego. Zapewne w tej firmie zamówiono trzy gipsowe figury do drewnianej konstrukcji przedstawiającej św. Józefa, św. Antoniego z Padwy oraz św. Franciszka z Asyżu w zwieńczeniu. W ołtarzu w centrum prezentowany jest obraz z Niepokalanym Poczęciem Najświętszej Marii Panny w złoconej, drewnianej sukience Antoniego Flaszy Starszego z Hecznarowic, zaś na zasuwach umieszczono wizerunek św. Walentego i obraz Przemienienia Pańskiego.