Kościół Wszystkich Świętych

Dzieje zabytku

Według legendy kościół w Rudawie został wybudowany z inicjatywy rycerza Radwana, który był jednym z zabójców św. Stanisława z rozkazu króla Bolesława Szczodrego. Początkowo kościół miał stanąć we wsi Radwanowice, którą rycerz otrzymał od króla, ale z niewiadomych przyczyn świątynię postawiono w pobliskiej Rudawie. Około 1185 roku rycerz Jan (vel Gniewomir) przekazał wieś kapitule krakowskiej. Pierwszy kościół w Rudawie był zapewne drewniany. Najstarszą częścią murowanej świątyni jest prezbiterium, które powstało w drugiej połowie XIII wieku. Na przełomie XV i XVI wieku wybudowano, w miejsce drewnianej (wzmiankowanej przez Jana Długosza) murowaną nawę kościoła, a około 1541 roku drewnianą wieżę-dzwonnicę dostawioną do zachodniej ściany nawy. Być może około 1600 roku dobudowano murowaną zakrystię. Na przełomie XVI i XVII wieku świątynią była wyposażona w trzy drewniane ołtarze oraz szereg sprzętów liturgicznych, w dzwonnicy wisiały trzy dzwony. Około 1614 roku kościół odnowiono staraniem ówczesnego proboszcza Wojciecha Sadkowskiego. Być może w tym czasie powstał roślinny fryz na ścianach poniżej belek stropu oraz fryz w łuku zamurowanego okna za prezbiterium. Niedługo potem wzniesiono kaplicę kopułową nad kruchtą południową oraz ołtarz główny. W tym samym czasie lub nieco później powstała ambona i ołtarz boczny. W drugiej połowie XVIII wieku sprawiono ołtarz boczny pod wezwaniem św. Mikołaja. Przed 1783 rokiem uporządkowano teren wokół świątyni, który otoczono murem z trzema bramkami, w północnym narożu ogrodzenia wzniesiono niewielką dzwonnicę. Z akt wizytacji z 1783 roku wiadomo, iż niedawno wybudowano nową plebanię staraniem księdza Antoniego Kozikowskiego. Na początku XIX wieku z inicjatywy proboszcza Wawrzyńca Turskiego pokryto nowym dachem dzwonnicę, bramę zegarową i ogrójec. W 1868 roku powiększono zakrystię według projektu Feliksa Księżarskiego. Pod koniec XIX wieku podjęto starania o rozbudowę świątyni. Projekty zamówiono najpierw u Sławomira Odrzywolskiego (1889), a następnie Zygmunta Hendla (1911). Jednak plany rozbudowy przerwał wybuch pierwszej wojny światowej. W dwudziestoleciu międzywojennym kościół pokryto nową dachówką, a dzwonnicę gontem. W 1931 roku wybudowano nową dzwonnicę według projektu Zdzisława Mączyńskiego. Rok później została przebudowana kruchta zachodnia, znajdująca się w dolnej murowanej kondygnacji wieży-dzwonnicy. Zlikwidowano dotychczasowe wejścia od północy i południa, umieszczając w tym miejscu okna i na osi kościoła dobudowano przedsionek z nowym wejściem do kruchty. W 1938 roku Marian Kowalski wykonał nową polichromię w kościele w miejsce wcześniejszej, autorstwa Antoniego Procajłowicza. W okresie powojennym doprowadzono prąd elektryczny, wymieniono okna, odnowiono malowidła, w 1955 roku usunięto tynki w prezbiterium. Zlikwidowano ogrójec, a w jego miejsce wstawiono nowy, zaprojektowany przez Stefana Świszczowskiego. 28 października 1958 nowe dzwony poświęcił biskup Karol Wojtyła. W latach sześćdziesiątych położono nową posadzkę z marmuru z Morawicy, wymieniono stopnie wszystkich ołtarzy, wyremontowano dach kościoła i zlikwidowano pozorne sklepienie nawy, a w jego miejsce założono drewniany strop i odsłonięto renesansowy fryz na ścianie, odnowiono ołtarze oraz odsłonięto relikty gotyckiej polichromii.

Opis

Kościół jest usytuowany w centrum wsi Rudawa, na północ od głównej drogi z Zabierzowa do Chrzanowa. Teren wokół niego jest otoczony wysokim, kamiennym murem z nieregularnych ciosów kamienia, oszkarpowanym, tynkowanym, z wyjątkiem zewnętrznej części muru na zachód od południowej bramki. W murze znajdują się trzy wejścia, od wschodu, południa i zachodu. W części wschodniej muru znajduje się trójosiowa brama wjazdowa, zwieńczona łukiem wklęsło-wypukłym, z trzema przelotami: środkowym wyższym i szerszym, zamkniętym łukiem odcinkowym i bocznymi węższymi i niższymi, zamkniętymi łukiem półkolistym (północne zamurowane). Część środkowa jest flankowana zdwojonymi pilastrami, podtrzymującymi profilowane uskokowe belkowanie z przyczółkiem o profilowanym łuku falistym, zwieńczonym równoramiennym krzyżem. W przyczółku wnęka z figurą św. Floriana. Bramki od strony zachodniej i południowej prostokątne, z przejściem zakończonym płaskim łukiem odcinkowym, z profilowanym gzymsem, zwieńczonym trójkątnym przyczółkiem. Przejścia zamykane drewnianymi ażurowymi i pomalowanymi na ciemnobrązowo jednoskrzydłowymi drzwiami. Poprzez bramkę od zachodu zejście kamiennymi schodami poprowadzonymi wzdłuż muru na dziedziniec plebański, usytuowany poniżej terenu kościelnego.
W północno-wschodnim narożniku muru niewielka murowana i tynkowana kostnica na planie kwadratu, nakryta dachem namiotowym, łamanym, zakończonym ośmioboczną ślepą latarnią.

Po stronie południowej, poniżej placu kościelnego, do muru przylega murowana, tynkowana, prostokątna i dwukondygnacyjna „zegarowa” wieża bramna nakryta namiotowym dachem z wysoką drewnianą ośmioboczną latarnią o cebulastym hełmie. W wieży znajduje się przejazd wiodący na dziedziniec plebański, z sienią otwartą na przestrzał w dolnej kondygnacji i z lamusem dostępnym od strony placu kościelnego w górnej.

W południowej części muru, w pobliżu południowo-wschodniego narożnika placu kościelnego, nadbudowana kamienna dzwonnica parawanowa z zawieszonymi czterema dzwonami.

We wschodniej części placu kościelnego pomiędzy bramką wschodnią a kostnicą znajduje się kamienna ambona, o ośmiobocznej podstawie przechodzącej w szerszy, również ośmioboczny korpus, zakończony kamiennym parapetem, z kamiennymi schodami prowadzącymi na ambonę od strony wschodniej.

Kościół jest orientowany, prawie w całości zbudowany z cegły, otynkowany z wyjątkiem prezbiterium. Wnętrze kościoła tworzy niewielkie, prostokątne, jednoprzęsłowe prezbiterium zakończone prostą ścianą i nakryte pozornym sklepieniem krzyżowo-żebrowym. Nawa jest szersza, prawie kwadratowa, nakryta drewnianym stropem. Prezbiterium z nawą są połączone szeroką, ostrołukową arkadą w ścianie tęczowej. Od północy do prezbiterium przylega założona na planie prostokąta dwuprzęsłowa zakrystia, nakryta sklepieniem krzyżowym. Wejście do zakrystii zaznaczone gotyckim, kamiennym, sfazowanym portalem zamkniętym łukiem ostrym. Od zachodu do zakrystii przylega niewielkie pomieszczenie gospodarcze, do którego z zakrystii prowadzą ostrołukowe drzwi. Zakrystia oświetlona ostrołukowym oknem w ścianie wschodniej, wypełnionym witrażem z tafelek w kształcie sześciokąta foremnego, ze szkła surowego, tzw. katedralnego.

Od południa do nawy przylega kaplica o formach renesansowych, dwukondygnacyjna, założona na planie kwadratu. W dolnej kondygnacji sklepiona krzyżowo-żebrowo kruchta otwarta do nawy szeroką, zamkniętą półkoliście arkadą.

Ponad kruchtą kaplica św. Kazimierza, nakryta wspartą na pendentywach kopułą z latarnią. Z kruchty do kaplicy prowadzą kręte kamienne schody umieszczone od zachodu w półkolistej wieżyczce. Prostokątne wejście z krypty na klatkę schodową ujęte kamiennym profilowanym portalem. Kaplica otwarta do nawy szeroką, zamkniętą półkoliście arkadą, o kształcie i wymiarach analogicznych do arkady znajdującej się poniżej. Kaplicę, prócz latarni, oświetla prostokątne okno w ścianie południowej, wypełnione witrażem z tafelek w kształcie gomółek, ze szkła surowego, tzw. katedralnego. Na zachodniej ścianie nawy chór muzyczny, dostępny klatką schodową ukrytą w zewnętrznym aneksie przylegającym do zachodniej elewacji nawy i południowej elewacji wieży-dzwonnicy.

Nawę i prezbiterium oświetlają umieszczone w południowych ścianach prostokątne, rozglifione okna: jedno w prezbiterium, dwa w nawie. Wszystkie wypełnione witrażami z tafelek w kształcie gomółek, ze szkła surowego, tzw. katedralnego.

Do kościoła prowadzą dwa wejścia: poprzez arkadę z kruchty południowej oraz szerokie wejście główne prostokątne, zamknięte łukiem odcinkowym, prowadzące do kościoła z obszernej kruchty od strony zachodniej, znajdującej się w murowanym przyziemiu wieży - dzwonnicy. Kruchta, założona na planie kwadratu i nakryta murowanym stropem, doświetlona jest dwoma prostokątnymi oknami umieszczonymi naprzeciw siebie w ścianach północnej i południowej.

W zewnętrznej elewacji kościoła widoczny niewysoki kamienny cokół wykonany z nieregularnych ciosów kamienia. Prezbiterium, niższe od nawy, murowane z cegły w układzie wedyjskim, z domieszką układu polskiego. Wschodnie naroża prezbiterium zaakcentowane płaskimi lizenami. We wschodniej ścianie widoczny zarys zamurowanego wydłużonego okna zamkniętego lekko zaostrzonym łukiem, w trójkątnym szczycie znajduje się niewielkie wąskie okienko zakończone łukiem półkolistym. Południowa ściana prezbiterium ozdobiona fryzem z cegieł. Do ściany północnej prezbiterium przylega zakrystia, oszkarpowana, nakryta dachem pulpitowym, z dobudowanym od niej niewielkim aneksem, nakrytym takim samym zadaszeniem. Do wschodniej ściany prezbiterium przylega ogrójec nakryty dachem namiotowym z cebulastym zwieńczeniem, wspartym na sześciu smukłych, profilowanych drewnianych słupach z mieczami, pomiędzy którymi od północy i południa ażurowa drewniana balustrada.

Nawa oszkarpowana w narożnikach. Elewacje bez podziałów architektonicznych. Od strony południowej do nawy dobudowana dwukondygnacyjna kaplica nakryta kopułą z latarnią, podzielona na dwie kondygnacje. W dolnej kondygnacji od południa wejście do kruchty zaznaczone kamiennym portalem o sfazowanych węgarach i lekko zaostrzonym łuku. Wejście zamykają drewniane dwuskrzydłowe drzwi ozdobione kratownicą z żelaznych listew. Od zachodu do kaplicy przylega półokrągła wieżyczka nakryta daszkiem stożkowym.

Do zachodniej fasady kościoła dostawiona niska, założona na planie kwadratu trójkondygnacyjna wieża-dzwonnica: w dolnej części murowana, w narożach wzmocniona kamiennymi szkarpami, w górnej drewniana konstrukcji słupowo-ramowej z nadwieszoną izbicą i nakryta dachem półszczytowym. W dolnej, murowanej kondygnacji, na osi kościoła, prostokątne wejście do kruchty zaakcentowane przedsionkiem w kształcie ostrołukowej arkady i czterostopniowymi schodami. Przedsionek nakryty dachem dwuspadowym. Do zachodniej elewacji nawy i południowej elewacji dzwonnicy przylega niewielki, wysoki drewniany aneks, nakryty dachem pulpitowym, mieszczący klatkę schodową prowadzącą na górną kondygnację dzwonnicy i na chór muzyczny w nawie kościoła. Prostokątne wejście w południowej ścianie aneksu, do którego prowadzą pięciostopniowe proste schody. Ponad nimi, na wysokości drugiej kondygnacji dzwonnicy, niewielkie kwadratowe okno.

Prezbiterium i nawa przykryte stromymi dachami dwuspadowymi, zamkniętymi od wschodu i zachodu szczytami sterczynowymi. Wieżyczka na sygnaturkę ośmioboczna, w dolnej części barokowa, w górnej części nowsza.

Zarys problematyki artystycznej

Kościół w Rudawie był jedną z najstarszych murowanych świątyń wiejskich w Małopolsce. Jego pierwotny wygląd został utrwalony na portrecie księdza Wojciecha Purzyckiego. Ukazana na nim świątynia była dwuprzęsłowa, z węższym prezbiterium, z kruchtą i wieżą-dzwonnicą, częściowo murowaną, a częściowo drewnianą. Fasadę i ścianę między nawą a prezbiterium wieńczyły schodkowe szczyty. Kościół był w całości tynkowany i nakryty dachem z wieżyczką na sygnaturkę.
Jego najstarsza część (prezbiterium) jest datowana na drugą połowę XIII wieku lub około 1300 roku, a świadczy o tym wendyjski układ cegieł oraz detal architektoniczny w postaci wywodzących się z romanizmu lizen. Wątek muru pochodzi się z architektury cysterskiej lub zakonów żebraczych – dominikanów i franciszkanów. Podobne prezbiteria wznieśli w XIII wieku cystersi w Mogile i norbertanie w Hebdowie. Układ nawy powstałej na przełomie XV i XVI wieku jest typowy dla architektury prowincjonalnej tego czasu (np. kościoły w Raciborowicach). Interesującym rozwiązaniem w kościele są schodkowe szczyty powstałe na początku XVII wieku, które – według Jana Samka – są przykładem powrotu do form gotyckich na przełomie XVI i XVII wieku. Podobne odnaleźć można w kościele Norbertanek w Krakowie i w kościele cystersów w Szczyrzycu. Ich zastosowanie w wielu kościołach małopolskich zyskiwało wymiar symboliczny, było świadomym zabiegiem mającym na celu postarzenie świątyni, podkreślenie jej „starożytności”.
Wieża-dzwonnica dostawiona do bryły kościoła należy do najciekawszych tego rodzaju rozwiązań w polskiej architekturze. Wieże tego typu dostawiono do kościołów w Dębnie, Libuszy, Jodłowniku, Haczowie i Bliznem. Kaplica św. Kazimierza jest jedną z kilkudziesięciu kaplic kopułowych naśladujących w mniej lub bardziej udany sposób kaplicę Zygmuntowską przy katedrze na Wawelu. Kaplica w Rudawie jest dziełem skromnym, pozbawionym tamburu, praktycznie pozbawionym detalu architektonicznego. Nietypowy jest fakt jej lokalizacji na piętrze kruchty oraz ulokowanie krypty w jej podziemiu. O fundatorze kaplicy nic nie wiadomo.

Stan zachowania / Prace konserwatorskie

Dobry.

Literatura

Rudnica Ewa, Inwentarz kościoła parafialnego p.w. Wszystkich Świętych w Rudawie, praca licencjacka napisana w Instytucie Historii Sztuki i Kultury Uniwersytetu Papieskiego Jana Pawła II w Krakowie pod kierunkiem dr. Józefa Skrabskiego, Kraków 2011.

Streszczenie

Kościół w Rudawie był jedną z najstarszych murowanych świątyń wiejskich w Małopolsce. Jego prezbiterium powstało w drugiej połowie XIII wieku, a nawa na przełomie XV i XVI wieku. Około 1541 roku wybudowano wieżę-dzwonnicę, a w latach dwudziestych lub trzydziestych XVII wieku kaplicę św. Kazimierza umieszczoną nad kruchtą kościoła.

Bibliografia