Kościół św. Wincentego i Narodzenia Najświętszej Marii Panny

Dzieje zabytku

Kościół w Pleszowie zapewne istniał przed 1325 rokiem. Według Jana Długosza budynek w latach siedemdziesiątych XV wieku był drewniany i taki odnotowano w aktach wizytacji z 1591 roku. Na początku XVII wieku wieś weszła w skład dóbr książąt Ostrogskich, którzy zostali kolatorami świątyni. W aktach wizytacji z 1629 roku wymieniono w kościele cyborium, kamienną chrzcielnicę i trzy murowane ołtarze. W protokole wizytacji z 1728 roku odnotowano już cztery ołtarze z wizerunkami: św. Wincentego (w głównym), Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny, Matki Boskiej i św. Anny. Bardziej szczegółowo opisano świątynię w aktach wizytacji z 1747 roku. Wiadomo z nich, że kościół był wykonany z drewna jodłowego, otaczały go sobótki (podcienia), a do budynku przylegała dzwonnica z dachem wymienionym w nieodległej przeszłości, w niej wisiały trzy różnej wielkości dzwony. W kościele odnotowano ławki i konfesjonał oraz pięć ołtarzy. Ołtarz Trójcy Świętej niedawno odnowiony z drzwiczkami na zawiasach z obrazem św. Wincentego. Drugi ołtarz był pod wezwaniem św. Józefa, niedawno wystawiony, „pstrozłocisty”, z wizerunkiem św. Kingi w zwieńczeniu. Trzeci ołtarz Zwiastowania Matki Boskiej z drzwiczkami do zamykania obrazu, „pstrozłocisty lecz z dawności zakopcony”. Czwarty ołtarz Najświętszej Marii Panny Różańcowej „pstrozłocisty y ten przykopcony”. Piąty ołtarz św. Anny pstrozłocisty z drzwiczkami do zamykania obrazu. W następnych dziesięcioleciach stan kościoła uległ pogorszeniu. W 1756 roku wybudowano zakrystię. W 1783 roku stwierdzono, że kościół „był zgniły, spróchniały, podporami tylko utrzymujący się, cały tak w ścianach iako y dachu gontami pokryty”. Dzwonnica przy kościele także była w złym stanie, do tego lekko przechylona. Z tego powodu zdjęto z niej dzwony. W świątyni były dwa konfesjonały i stara ambona pomalowana na niebiesko. Odnotowano wówczas wykonaną z czarnego marmuru chrzcielnicę z pokrywą w kształcie mitry. W ołtarzu głównym znajdowało się wyobrażenie Ukrzyżowanego, a nad nim rzeźbione przedstawienie Boga Ojca i Ducha Świętego. Drugi ołtarz boczny Matki Boskiej był nowy, „biały na polor” malowany i złocony. Za nim trzeci ołtarz z obrazem św. Walentego i św. Wincentego męczenników czarno malowany w rzeźbie i osobach wyzłacany. Czwarty ołtarz z obrazem św. Anny określono jako bardzo stary „z drzwiczkami permodum szafki pozłacany na mensie drewnianej z portatylem”. Na cmentarzu odnotowano dzwonnicę z trzema dzwonami, z których jeden został przelany na koszt ówczesnego właściciela wsi. Cmentarz był obudowany parkanem z tarcic, z trzema furtkami i dwiema bramami od strony wsi i dworu. Nową, murowaną świątynię ufundowali Kazimierz i Józef Czartoryscy. Projekt w stylu klasycystycznym wykonał architekt Sebastian Sierakowski (1743-1824), kanonik krakowski. Jak wspominał pamiętnikarz Kazimierz Girtler, budowa kościoła „wlokła się niedołężnie” i ukończono go dopiero w 1806 roku, a kościół za zezwoleniem władz kościelnych poświęcił proboszcz Kasper de Montal. W tym samym roku wyburzono starą, grożącą zawaleniem drewnianą świątynię. W 1833 roku ówczesny właściciel Pleszowa Wincenty Kirchmayer zakupił z kolegiaty Wszystkich Świętych ołtarz główny i zapewne dwa ołtarze boczne. W 1865 roku świątynia została konsekrowana przez biskupa krakowskiego Antoniego Gałeckiego. W 1921 roku do kościoła trafił ołtarz z kościoła Cystersów w Mogile. W czerwcu 1929 roku od uderzenia pioruna spłonęła wieża kościelna. Została odbudowana w tym samym roku i jednocześnie podwyższona o kilka metrów.

Opis

Kościół położony w centrum wsi Pleszów, obecnie w dzielnicy Nowa-Huta, na placu wyznaczonym wysokim, wykonanym z cegły murem, w otoczeniu starodrzewia. Budynek założony na rzucie prostokąta z węższym prostokątnym prezbiterium ujętym z trzech stron piętrowymi aneksami zakrystii, skarbczyka i przedsionka. Nawa jest trójprzęsłowa, ma ścięte naroża, jest artykułowana szerokimi przyściennymi filarami, zaś jednoprzęsłowe prezbiterium ujmują w narożach kolumny. Pilastry i kolumny o jońskich kapitelach dźwigają belkowanie z fryzem z metopami opatrzonymi rozetami na przemian z tryglifami. Nawę i prezbiterium nakrywają żaglaste sklepienia na szerokich gurtach i arkadach nad ścianami bocznymi, w których umieszczono prostokątne okna zamknięte łukiem odcinkowym. Aneksy są skomunikowane z prezbiterium prostokątnymi przejściami. Do kościoła prowadzą od frontu prostokątne drzwi i wbudowana pod chórem muzycznym drewniana kruchtę.
Fasada jest szersza od korpusu nawy, jednokondygnacyjna, trójosiowa, zwieńczona wysoką wieżą. Korpus fasady ujęty załamującymi się na narożach toskańskimi pilastrami, z częścią środkową wysuniętą do przodu z takimi samymi pilastrami jak na narożach. Pilastry podtrzymują opasujące korpus fasady belkowanie, którego fryz złożony jest z tryglifów i metop wypełnionych kołami; nad częścią środkową trójkątny przyczółek wypełniony okiem Opatrzności. Fasadę wieńczy wysoka attyka ujęta na narożach i w części środkowej postumentami z wazonami. Wieża opasana na narożach szerokimi lizenami podtrzymującymi belkowanie z fryzem konsolkowym jest zakończona czterospadowym, lekko wklęsłym dachem krytym blachą z kulą i krzyżem. Elewacje boczne w korpusie fasady i aneksów przy prezbiterium z dwoma rzędami prostokątnych okienek, w partii nawy i prezbiterium z oknami prostokątnymi zakończonymi łukiem odcinkowym w profilowanych obramieniach. Elewacje boczne wieńczy profilowany gzyms, ściany wysuniętych poza korpus nawy aneksów załamujące się narożach szerokie lizeny. Dach jest dwuspadowy, kryty blachą.

Zarys problematyki artystycznej

Kościół w Pleszowie jest niewątpliwie dziełem Sebastiana Sierakowskiego, znanego architekta, jezuity, związanego z Krakowem. Jego twórczość można podzielić na trzy okresy, w których powstawały dzieła późnobarokowe, klasycyzujące i neogotyckie, zaś kościół w Pleszowie sytuuje się w tym środkowym okresie. W zbiorach Biblioteki Jagiellońskiej, w tzw. Tekach Sierakowskiego zachował się projekt świątyni (IR 1037_027), który z niewielkimi modyfikacjami zrealizowano. Identyczny jest rzut nawy ze ściętymi narożami, typ artykulacji z kolumnami w prezbiterium, widok fasady z charakterystycznym ryzalitem i trójkątnym przyczółkiem z okiem Opatrzności oraz wieża-dzwonnica z wysokim czterospadowym, lekko wklęsłym dachem. Budowniczowie świątyni jedynie poszerzyli korpus fasady i aneksów okalających prezbiterium, wysuniętych poza mury boczne korpusu nawy.
Kościół należy do dzieł operujących skromnymi środkami artystycznymi, cechuje go klarowny układ wnętrza, skromny detal architektoniczny, eklektyczny, ale nawiązujący do starożytności porządek architektoniczny łączący jońskie kapitele kolumn z doryckim tryglifowo-metopowym fryzem. Tak wyraźne odwołania do starożytności były typowe dla architektury doby klasycyzmu, a dowodem na to są dzieła Piotra Aignera (kościoły w Szczepanowie, Osmolinie, Okuniewie, Goliszewie). Dzieło Sierakowskiego wpisuje się zatem w szerszy nurt rozkwitającej na przełomie XVIII i XIX wieku architektury klasycystycznej.

Streszczenie

Kościół w Pleszowie (obecnie Kraków, Nowa Huta) powstał z fundacji Kazimierza i Józefa Czartoryskich w latach 1800-1806. Jego projektantem był Sebastian Sierakowski, jezuita, teoretyk architektury, senator Wolnego Miasta Krakowa. Zaprojektował dzieło w stylu klasycystycznym, wykorzystując formy typowe dla architektury starożytnej Grecji i Rzymu. W jego wnętrzu znalazły się ołtarze zakupione w 1833 roku z kolegiaty Wszystkich Świętych w Krakowie oraz nabyte w 1921 roku z kościoła Cystersów w Mogile.

Bibliografia