Gorenice

Opis topograficzny

Gorenice są położone na urozmaiconym licznymi pofałdowaniami i pagórkami terenie Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej i zarazem na wzniesieniach centralnej partii Wyżyny Olkuskiej, schodzącej łagodnie w kierunku Rowu Krzeszowickiego. Przez miejscowość nie przypływa żadna rzeka, aczkolwiek na południe od Gorenic swoje źródło bierze Krzeszówka, łącząca się później z Rudawą i znajdująca ujście w Wiśle. Wieś leży na terenie malowniczego Parku Krajobrazowego Dolinki Krakowskie, niedaleko rezerwatów przyrody Dolina Eliaszówki i Dolina Racławki. W pobliżu Gorenic znajduje się także wiele interesujących zabytków, m.in. klasztor karmelitów w Czernej, drewniane świątynie w Paczółtowicach i Racławicach, pałac Potockich w Krzeszowicach czy stare miasto z kościołem farnym w Olkuszu.

Streszczenie dziejów

Początki Gorenic datowane są na okres średniowiecza. Od końca XIV wieku przez prawie całe stulecie wieś należała do rodziny Gorenickich herbu Topór, którzy intensywnie rozwijali w niej wydobycie rud żelaza i ołowiu. W epoce nowożytnej majątek kilkukrotnie zmieniał właścicieli (przez mieszczańskie rodziny Kaufmanów i Gutteterów po szlachtę: Jordanów, Szembeków, Dembińskich, Tarnowskich i Otfinowskich). We wsi rozwijano rzemiosło powiązane w dużej mierze z gospodarką rolną oraz górnictwem. Pod koniec XVI wieku liczba warsztatów nie była imponująca – rejestry poborowe odnotowały jedynie pięciu rzemieślników. Tuż przed rozbiorami liczba mieszkańców oscylowała wokół 400 osób, a lokalną gospodarkę napędzały folwark, karczma, browar i kuźnia. XIX wiek nie był zbyt pomyślnym okresem dla Gorenic, gdyż znalazły się one w zaborze rosyjskim, a w pobliżu wytyczono granicę z Cesarstwem Austriackim. Wieś zamieniono wówczas w posterunek ze stacjonującym w nim stale garnizonem wojskowym. Podczas powstania styczniowego w pobliżu Gorenic stoczono kilka potyczek z oddziałami rosyjskimi, w których poległ m.in. pułkownik Francesco Nullo. W końcu stulecia śląska rodzina Hohenlohe uruchomiła we wsi cegielnię i kopalnię, po której zachowało się do dziś kilka szybów. Wielkim nieszczęściem dla miejscowości był pożar z 1918 roku, kiedy spłonęła prawie cała drewniana zabudowa wsi. Przez całą drugą wojnę światową w Gorenicach funkcjonował posterunek niemieckiej żandarmerii. Po nacjonalizacji własności ziemskiej w 1946 roku w dawnych zabudowaniach folwarcznych otwarto oddział gruźliczy powiatowego szpitala, który w 1960 przeniesiono do Rabsztyna.

Dzieje miejscowości

Najstarsze wzmianki źródłowe na temat Gorenic sięgają spisów świętopietrza z terenów Królestwa Polskiego z lat 1335-1374. Od 1385 roku przez prawie całe stulecie roku wieś należała do lokalnego rycerstwa z rodu Toporczyków, m.in. Mikołaja z Gorenic i Zagórzan herbu Topór. W 1402 roku doszło do podziału ojcowizny między jego dwóch synów Hynka i Jana, którzy otrzymali Gorenice i Ostrężnicę w ziemi krakowskiej oraz Zagórzany, Żegocin (Rzegocin) i Hynków (dziś Chinków) w ziemi sandomierskiej. Dwa lata później pierwszy z nich sprzedał swoją część majątku za 250 grzywien Janowi z Chełmu, wykupując ją z powrotem w 1409 roku. W pierwszym dziesięcioleciu XV wieku rada miejska Olkusza nabyła pewną część Gorenic, zapewne z chęcią czerpania zysków ze znajdujących się we wsi kopalni rud żelaza i ołowiu. Po lokacji pobliskiej Nowej Góry w 1421 roku, jej pierwszym wójtem został wspomniany wcześniej Hynek, awansowany wówczas także na dzierżawcę zamku rodziny Tęczyńskich herbu Topór. Jan Długosz w „Księdze uposażeń diecezji krakowskiej” (1470-1480) podał informację o nowych dziedzicach tutejszych dóbr, mianowicie o Mikołaju i Piotrze herbu Starykoń. Na 40 łanach kmiecych działał folwark rycerski, odnotowano też sołectwo z jednym łanem i role plebana. W 1490 roku Gorenice należały już do dziedziców Minogi, którzy wydzierżawili je swojemu bratu Janowi. Kilka lat później w źródłach pojawił się nowy właściciel wsi, Mikołaj Hynek, procesujący się z Andrzejem Tęczyńskim z Tęczyna o kopalnie Lipa i Szczęsna w sąsiedniej Ostrężnicy. W 1497 roku król Jan Olbracht przyznał Mikołajowi Hynkowi i Maciejowi Jankowskiemu dobra Stanisława Paczółtowskiego w pobliskich Paczółtowicach, Dubiu i Czubrowicach, lecz odebrał je później w ramach kary za niestawienie się Mikołaja i Macieja na wyprawę mołdawską. W latach dwudziestych XVI wieku włości wykupił Paweł Kochman (Kaufmann), mieszczanin i rajca krakowski, ale już w 1527 roku król Zygmunt Stary potwierdził, iż majątki Gorenice, Ostrężnica i Lgota należą do Jana Jordana z Zakliczyna i Melsztyna herbu Trąby, który odkupił je za sumę 1400 florenów. Pod koniec XVI stulecia majątek przeszedł w ręce Stanisława Tarnowskiego, kasztelana inowłodzkiego, lecz już w 1629 roku był własnością mieszczanina olkuskiego Zygmunta Guttetera. Kolejni właściciele wsi, rodzina Szembeków ze Słupowa herbu własnego, została zapamiętana przede wszystkim z fundacji nowego kościoła parafialnego. W 1645 roku burgrabia krakowski Aleksander Szembek rozpoczął budowę murowanej świątyni na miejscu poprzedniej, drewnianej. Prace kontynuowała wdowa po nim, Krystyna Dembińska, która wniosła Gorenice jako wiano Adamowi Kochanowskiemu. Po jego śmierci majątek przejął trzeci mąż Krystyny, Maciej Aleksander Tarnowski, łowczy łęczycki i starosta siewierski. Wieś pozostała w rękach rodziny Tarnowskich do lat osiemdziesiątych XVIII wieku, po czym część Gorenic wykupił burgrabia krakowski Kasper Otfinowski (cała wieś liczyła wówczas 58 domów zamieszkałych przez 358 osób, w tym 11 stanu szlacheckiego). Część dóbr we wsi należała do miejscowego proboszcza, który posiadał cztery domy (plebania, organistówka i dwie chałupy), zasiedlone przez 27 osób, w tym 3 szlachciców. Ponadto w Gorenicach mieszkało 6 Żydów podlegających kahałowi olkuskiemu.

Gospodarka Gorenic w średniowieczu i w okresie staropolskim opierała się w dużej części na rolnictwie oraz górnictwie bazującemu na występujących tu naturalnych bogactwach mineralnych (rudach żelaza i ołowiu). W połowie XV wieku w Gorenicach i sąsiedniej Ostrężnicy prowadzono intensywne prace w kilku kopalniach: „Gruszce”, „Żeglarce”, „Wapowskiej”, „Hynkowskiej”, „Lipie” i „Szczęsnej”. O dużym znaczeniu i dochodowości przemysłu górniczego w tym rejonie może poświadczyć skala rocznej produkcji – około 1450 roku opiewająca na ponad 2 tysiące cetnarów surowca (110 ton) – oraz powołanie sądu górniczego niezależnego od podobnej instytucji w Olkuszu. Rzemiosło w Gorenicach nie było zbytnio rozbudowane i istniało bardziej w powiązaniu z gospodarką rolną oraz z górnictwem, w związku z czym liczba warsztatów nie była imponująca – rejestry poborowe z XVI stulecia odnotowały jedynie 5 rzemieślników (3 rękodzielników i 2 piekarzy). Gorenice w 1581 roku posiadały 12 łanów kmiecych i liczyły 9 zagrodników oraz 12 komorników bez bydła, co przekładało się na liczbę około 400 mieszkańców, w tym 36 rodzin chłopskich. Kolejne informacje źródłowe dotyczące lokalnej gospodarki pochodzą dopiero z 1783 roku. Wynika z nich, że we wsi istniał dwór, folwark, karczma, browar i kuźnia. W 1827 roku Gorenice liczyły 70 domów (244 mieszkańców) i zyskały dwa dodatkowe folwarki: Justynów i Kochman. Całość majątku szacowano na 550 mórg lasów i 330 mórg gruntów ornych (sama wieś w 1866 roku miała posiadać 101 domów i 720 mórg gruntów). W drugiej połowie XIX wieku w Gorenicach funkcjonowała cegielnia i niewielka kopalnia należąca do pruskiej arystokratycznej rodziny Hohenlohe.

W XIX wieku Gorenice znalazły się w zaborze rosyjskim, tuż przy granicy z Cesarstwem Austriackim, w związku z czym w pobliżu wsi ustanowiono dwa posterunki graniczne, wybudowane przez Rosjan po 1815 roku. Stacjonowali tam przeważnie Kozacy, którzy mieli przeciwdziałać nielegalnemu handlowi i przemytowi do Galicji. Dla bezpieczeństwa wzniesiono kilka wież obserwacyjnych i zaorano pas graniczny, zawieszając na drzewach sygnalizację w formie dzwoneczków. Podczas powstania styczniowego, w nocy z 20 na 21 kwietnia 1863, jeden z posterunków zajął trzystuosobowy oddział majora Anastazego Mossakowskiego. Powstańcy zarekwirowali prowiant i spotkali się z miejscowym proboszczem, a następnie udali się w stronę Olkusza, gdzie kilka dni później zostali rozbici w potyczkach koło Jaworznika i Krzykawki. Tu poległ m.in. pułkownik Francesco Nullo, przyjaciel i powiernik Giuseppe Garibaldiego, dowódca włoskich ochotników w walkach niepodległościowych podczas powstania styczniowego.

Wielkim nieszczęściem dla Gorenic był pożar, który 9 kwietnia 1918 strawił aż 34 domy i 51 zabudowań gospodarczych. Tuż przed drugą wojną światową wieś zamieszkiwało 818 osób, z czego 9 przyznawało się do narodowości niemieckiej, a 14 do żydowskiej. Po wybuchu drugiej wojny światowej w 1939 roku przy przebiegającej w pobliżu granicy między Rzeszą a Generalnym Gubernatorstwem utworzono posterunek niemieckiej żandarmerii (dokładnie w budynku przy ul. Chrzanowskiej). Jego załogę stanowili Niemcy, Czesi i Ślązacy, którzy zastrzelili kilku Polaków oraz trzech rosyjskich uciekinierów z obozu koncentracyjnego Auschwitz-Birkenau (w tymże obozie w 1942 roku zginęli dwaj mieszkańcy Gorenic: Franciszek i Józef Czarnotowie). W trakcie wojny jeden z folwarków przejął niemiecki koncern Preussag. Z inicjatywy władz okupacyjnych założono w Gorenicach Straż Pożarną, która w 1952 roku otrzymała nową remizę. W 1950 roku w dawnych zabudowaniach folwarcznych otwarto oddział gruźliczy powiatowego szpitala (przeniesiony w 1960 roku do Rabsztyna).

Ciekawostki

Legenda o młynarzu i diable: w lesie nieopodal Gorenic, w miejscu, które nazywa się potocznie Sikorowa Górka, znajdował się młyn, gdzie ponoć mieszkał młynarz ze swoją piękną córką. Dziewczyna była tak urodziwa, że zakochał się w niej sam diabeł, planując pojąć ją za żonę. Młynarz oczywiście nie zaakceptował tego związku, na co diabeł odpowiedział zemstą i zasypał młyn piaskiem. Pozostałością po tym wydarzeniu jest właśnie Sikorowa Góra.

Legenda o wielkim pożarze: nazwa miejscowości pochodzi ponoć od pożaru (staropol. goreć – płonąć), który miał dawno temu strawić całą wieś.

Według lokalnej tradycji w lesie Bór, obok pozostałości po kordonie granicznym „Gorenice”, jest mogiła, w której leży Kozak zastrzelony przez Austriaków (pochowano go razem z koniem).

Na południe od wsi, na zalesionym obszarze Wyżyny Olkuskiej (wzgórze Kominki) znajduje się Jaskinia Gorenicka o długości 55 m i głębokości 7 m. Jaskinia ma kształt długiego, krętego korytarza o suchym wyrobisku, przez co jest łatwo dostępna do zwiedzania. W 1878 roku eksploatowano w niej namulisko na nawozy do użyźniania włości pobliskiego klasztoru Karmelitów Bosych w Czernej. Miejscowe legendy mówią, że jaskinia łączy się z podziemnymi sztolniami starych kopalń oraz z Jaskinią pod Bukami po drugiej stronie drogi prowadzącej do Czernej.

W 1383 roku niejaki Kapusta (urzędnik sądowy) zeznał, iż dwaj słudzy właściciela Gorenic Mikołaja napadli na drodze i zabili woźnego oraz pana Dzierżka z Janowic. Niestety, nie oszczędzili także źrebaka oraz zabrali do domu Mikołaja nieokreślone „dzikie zwierzęta”.

Bibliografia