Kościół Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Marii Panny
Województwo
MAŁOPOLSKIE
Powiat
oświęcimski
Gmina
Kęty
Miejscowość
Kęty
Metropolia
Krakowska
Diecezja
Bielsko-Żywiecka
Parafia
Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Marii Panny
Identyfikator
DZIELO/24339
Kategoria
kościół
Ilość
1
Czas powstania
od połowy roku 1703 do 1714 roku (24 października 1714 - wmurowanie kamienia węgielnego)
Fundator
Andrzej Żydowski, Stanisław Zdanowski
Technika i materiał
kamień, cegła; murowanie
Autor noty katalogowej
Paulina Chełmecka
Dzieje zabytku
Pomysł sprowadzenia do Kęt Reformatów zrodził się u schyłku XVII wieku. Miasto w tym czasie przeżywało okres stagnacji spowodowany zarówno oddziaływaniem skutków wojny trzydziestoletniej, jak i poważnymi zniszczeniami i grabieżami, jakich dopuścili się w połowie stulecia Szwedzi. Równolegle w tym czasie intensywnie rozwijał się wśród mieszkańców kult św. Jana z Kęt, wzmocniony faktem beatyfikacji w 1680 roku i kanonizacji, o którą starania rozpoczęto w 1687 roku. Wówczas także Andrzej z Żydowa Żydowski zwrócił się do ojca Joachima Stenzla, prowincjała krakowskich ojców reformatów o założenie placówki w Kętach. Konieczność taka wiązała się zapewne z pewnym zapotrzebowaniem, jakie w lokalnej społeczności zauważył m.in. ksiądz Maurycy Wilczyński: „nigdzie nie było potrzebniejsze zgromadzenie zakonne, jak w tej okolicy. Dookoła rozsiadła się herezyja, jak to Kalwini i Lutrzy; – niedalecy górale na wpół zdziczali, oddani byli pijaństwu, rabunkom i mordom; – nadto walka narodowa, językowa, tu chyba pierwsze odbywały próby. Bystry umysł i gorąca miłość Ojczyzny, natchnęła Andrzeja Żydowskiego, że obrał ten kąt dla nowych szermierzy duchownych Boga i ludzkości, która tak bardzo potrzebowała tu ratunku”. W gestii fundatora, obok zobowiązań finansowych, pozostało dopełnienie wszelkich formalności, jak m.in. uzyskanie zgody na budowę klasztoru. Warunkiem reformatów była wyłączność na opracowanie projektu założenia architektonicznego. Kilkuhektarowy teren pod planowane założenie Andrzej Żydowski nabył w 1689 roku od księdza Jakuba Dominowicza, notariusza apostolskiego i prebendarza katedry wawelskiej. W pobliżu znajdował się wówczas nieistniejący już drewniany kościół pw. Świętego Krzyża, który planowano przysposobić jako świątynię klasztorną. Zaangażowanie Żydowskiego w sprawy polityczne państwa wymusiły dziesięcioletnie opóźnienie w realizacji fundacji, jednak w marcu 1699 roku uzyskał on zgodę władz Kęt na rozpoczęcie budowy. Nim przystąpiono do prac, ówczesny kapelan kościoła Wszystkich Świętych, ksiądz Jan Chryzostom Pyzowicz wyraził sprzeciw planowanym. działaniom, argumentując to szkodą finansową, jaką poniesie w związku z planowaną fundacją. Zwołany w tym celu sąd biskupi w Kielcach podtrzymał jednak decyzję o budowie klasztoru na ustalonej parceli z zastrzeżeniem przesunięcia lokalizacji budowli tak, że nie ucierpią na tym zarówno finanse miasta, jak i księdza Pyzowicza. Jak odnotował w kronice klasztornej ksiądz Wilczyński zgodę na rozpoczęcie budowy wydał „książę Biskup […] i delegował do tego aktu ks. Marcina Węgrzynowicza kanonika koleg. WW. SS. – a po śmierci ks. Biskupa Jana Małachowskiego, zostało to pozwolenie potwierdzone przez ks. Kaspra Cieńskiego administratora dyecezyi krakowskiej. Pozwolenie biskupa było wydane w Kielcach dnia 1 sierpnia 1699 r., a potwierdzone w Krakowie dnia 25 października r. 1699.” Po rezygnacji z adaptowania na potrzeby klasztorne kościoła Świętego Krzyża podjęto decyzję o wzniesieniu nowej świątyni pod wezwaniem Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Marii Panny. Informacja taka została zawarta także w przywileju króla Augusta II Mocnego z dnia 25 sierpnia 1699, zawierającym królewską zgodę na sprowadzenie Reformatów do Kęt. 18 października 1699 miała miejsce uroczystość poświęcenia miejsca pod budowę kościoła i klasztoru, której przewodniczył ksiądz Marcin Węgrzynowicz a uczestniczyli m.in., obok Andrzeja Żydowskiego, jego przyjaciel i drugi fundator założenia, Stanisław Zdanowski, burgrabia krakowski oraz hrabia Józef Karol Lubomirski, właściciel starostwa zatorskiego. Pierwszych ośmiu zakonników pojawiło się w Kętach jesienią 1700 roku, przybyli z Krakowa wraz z ojcem Joachimem Stenzelem i biskupem Kazimierzem Łubieńskim, powitani przez obydwu fundatorów i proboszcza, Jana Foxowicza. Przełożonym klasztoru został ojciec Krzysztof Klimacki. Początkowo zakonnicy zajęli prowizoryczne, drewniane zabudowania klasztorne wraz ze skromną kaplicą. Pierwsze, niezrealizowane plany architektoniczne były autorstwa Jana Michała Linka. Ostatecznie przyjęto projekt Martyna z Kęt. Do połowy 1703 roku trwały prace porządkowe w obrębie parceli, nabywano także potrzebne materiały budowlane, by 28 lipca odbyło się wmurowanie kamienia węgielnego. Wznoszenie założenia świątynno-klasztornego nadzorował ojciec Józef Stróżyński. Po 10 latach prac budowalnych, 4 października 1714 odbyła się konsekracja kościoła, której przewodniczył biskup Kazimierz Łubieński. Prace wykończeniowe świątyni prowadzone były przez przyjezdnych zakonników, m.in. w latach 1710-1714 brat Modest Gronalewicz wykonał najważniejsze elementy wyposażenia kościoła – ołtarz główny i trzy boczne retabula. Początkowo zarówno przy kościele, jak i w jego podziemiach znajdował się cmentarz służący pochówkom zakonników (do 1798), jak i szczególnie zasłużonych obywateli (do 1796) m.in. burmistrzów Kęt – Jana Brodzkiego, dobrodzieja klasztoru czy Jana Chrzciciela Grabowskiego, ojca Ambrożego Grabowskiego, badacza dziejów Krakowa. Wspomniana nekropolia przyklasztorna zlikwidowana przez władze Austro-Węgier w związku z powstaniem funkcjonującego do dziś cmentarza miejskiego, użytkowana przez niemal sto lat (przez dziesięć lat pełniąc także rolę cmentarza komunalnego) zlokalizowana była w obrębie obecnego dziedzińca odpustowego otoczonego stacjami drogi krzyżowej. Sceny męki Pańskiej, początkowo w wersji malarskiej, od 1969 roku są kompozycjami płaskorzeźbionymi. Pośrodku przestrzeni dziedzińca usytuowana jest od 1802 roku figura Matki Boskiej Niepokalanej, którą według tradycji przywieźli pierwsi zakonnicy. Początkowo założenie klasztorne otaczało drewniane ogrodzenie, które po latach i ostatecznym wytyczeniu granic, zastąpił masywny mur. W 1840 roku dach kościoła wykonano z blachy żelaznej, natomiast w 1864 roku zabudowania klasztorne pokryto blachą cynkową. W 1881 roku we wnętrzu kościoła powstała marmurowa posadzka. W tej dekadzie wykonano także szereg innych prac remontowych, jak m.in. przebudowa zakrystii i sklepiku obok niej, odmalowanie kościoła czy prace renowacyjne budynków klasztornych. Działania te były kontynuowane jeszcze w latach dziewięćdziesiątych XIX wieku, wówczas przede wszystkim rozbudowano część gospodarczą. Wszelkie prace wykonywano przy sporym wsparciu finansowym okolicznych mieszkańców. Organizowane przez Reformatów każdego roku odpusty ku czci Najświętszej Marii Panny Anielskiej, zwane odpustami Porcjunkuli, gromadziły spore tłumy wiernych. Niewielkich rozmiarów świątynia nie mogła pomieścić wszystkich uczestników uroczystości, dlatego na ten cel każdego roku wznoszono prowizoryczną kaplicę. W 1900 roku, podczas obchodów dwusetlecia obecności Reformatów w Kętach, postanowiono o budowie murowanej pod wezwaniem Przemienienia Pańskiego. Na ten cel władze miasta przeznaczyły 20 tysięcy cegieł z gminnej cegielni, natomiast pozostałe 34 tysiące zostały sprzedane po obniżonej cenie (tysiąc sztuk za 24 korony) w ratach rozłożonych na okres czterech lat. W pomoc przy wznoszeniu świątyni ofiarnie zaangażowali się zarówno mieszkańcy Kęt, jak i okolicznych Kobiernic, Hecznarowic, Porąbki, Bielan, Bulowic, Osieka czy Nowej Wsi. Projekt powstał według wskazówek zakonników oraz Zygmunta Kłodzińskiego, sekretarza miasta, a wykonał go Józef Nykiel z Wilamowic. Budowę rozpoczęto 23 kwietnia 1901, a 2 czerwca poświęcono kamień węgielny, czego dokonał ojciec Joachim Maciejczyk. Zbudowaną na planie sześcioboku kaplicę połączono z kościołem nowym korytarzem. Rok później, 15 lipca realizacja została ukończona, a 27 lipca dokonano poświęcenia. Niemal w tym samym czasie tuż obok zbudowana została druga kaplica, poświęcona św. Dydakowi przylegająca do chóru zakonnego, pierwotnie służąca wyłącznie zakonnikom. Odnowiona staraniem gwardiana Szymona Bieniasa udostępniona została wiernym. Rok przed obchodami siedemsetletniej rocznicy śmierci św. Franciszka w 1926 roku Reformaci przeprowadzili szereg prac renowacyjnych. Z tej okazji oraz w związku z wizytacją kanoniczną w klasztorze, wykonana została przez Jana Stankiewicza z Oświęcimia dekoracja malarska ścian wewnątrz kościoła. Jak odnotowano w kronice klasztornej z tego czasu „kościół pomalowano w tonie jasnym – na suficie trzy duże rozety z emblematami N. M. Panny – na tęczy Niepokalane Poczęcie wśród świętych – z jednej strony: patronów polskich – z drugiej: patronów zakonnych – na żebrach sufitu lilie z różami, a dookoła napis: „Tota pulchra es Maria”. Malowanie ogólnie podobało się wszystkim, a chwałą było dla artysty i z racji gustownej harmonji solidnego wykonania. P.T. malarzom należy się uznanie i serdeczna podzięka (malowanie kosztowało 5000 zł.)”. Stankiewicz wykonał także „na froncie prezbiterium […] nowy obraz świętego Franciszka”. Darem obywateli miasta z okazji wspomnianych uroczystości był witraż z wizerunkiem św. Franciszka wykonany w zakładzie Zajdzikowski w Krakowie według projektu profesora Zdzisława Gedliczka. Pozostałe prace obejmowały odmalowanie kościoła oraz dodanie rynien. W 1927 roku miała miejsce elektryfikacja klasztoru, otynkowano także mury ogrodzenia i przeprowadzono prace remontowo-porządkowe w obrębie całego założenia. Gruntownemu odnowieniu klasztor poddano z okazji trzechsetnej rocznicy pojawienia się Reformatów w Kętach. Wykonano nowe witraże, przed kościołem ustawiono rzeźby św. Franciszka i św. Jana Pawła II, odremontowane piwnice klasztorne, które udostępnione zostały jako galeria sztuki. Rewitalizacji poddano także zespół ogrodowy, z którego mogą obecnie korzystać także wierni. Powyższe prace nadzorował gwardian, ojciec Szymon Bienias
Opis
Kompleks klasztorny jest na rzucie czworoboku, z wirydarzem pośrodku i kościołem przylegającym od wschodu. Kościół, zwrócony w kierunku południowo-wschodnim, jest budowlą murowaną z cegły i kamienia, na rzucie podłużnym. Korpus jest jednonawowy i dwuprzęsłowy. Do dwuprzęsłowego prezbiterium na rzucie prostokąta od wschodu przylega zakrystia, do korpusu nawowego kaplica na rzucie ośmioboku z niewysoką przyległością, natomiast do fasady kruchta. Nawa i prezbiterium przekryte są sklepieniami kolebkowymi z lunetami wspartymi na masywnych półfilarach. Przestrzeń prezbiterium od korpusu nawowego oddziela półkolista arkada łuku tęczowego. Artykulację ścian na zewnątrz kościoła stanowią ujmujące okna duże, prostokątne płyciny. Korpus i prezbiterium obiega gzyms koronujący. Szczyt kościoła trójkątny, kruchty w formie nadwieszonego łuku z wycinka elipsy z wklęsłymi uskokami. Do wnętrza prowadzą dwa otwory drzwiowe po wschodniej i północnej stronie kruchty z parą prostokątnych, dwuskrzydłowych drzwi. W szczycie fasady płytka wnęka w kształcie stojącego prostokąta zamkniętego półkoliście z wizerunkiem Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Marii Panny, ujęta trzema okrągłymi oknami. W szczycie kruchty analogiczna wnęka z figurą św. Floriana. Pośrodku fasady duże okno w kształcie stojącego prostokąta zamkniętego łukiem odcinkowym. Analogiczne okna w przęsłach korpusu i prezbiterium oraz na jego zamknięciu. Szczyt prezbiterium artykułuje płytka wnęka w kształcie stojącego prostokąta zamkniętego półkoliście z wizerunkiem św. Franciszka adorującego Jezusa na krzyżu flankowana parą okrągłych okien. Korpus i prezbiterium przekryte dachami dwuspadowymi, nad prezbiterium wieżyczka na sygnaturkę. Ściany kaplicy bocznej w formie półkolistych arkad, wypełnionych dużymi oknami z dekoracją maswerkową w górnej partii i przeszklonym otworem drzwiowym, zwieńczonych trójkątnymi szczytami. Ujmują je pary pilastrów, szczyty artykułuje fryz arkadkowy. Kaplicę wieńczy hełm pinaklowy z latarnią. Ściany sąsiedniej przyległości, nakrytej dachem pulpitowym i zakrystii z dachem trójspadowym, artykułuje fryz arkadkowy z lizenami. Tynki pomalowane są w odcieniach żółci.
Zarys problematyki artystycznej
Na charakter budownictwa sakralnego reformatów w Polsce istotny wpływ miał sposób interpretacji ślubowanego przez zakonników ubóstwa – pojmowanego zarówno indywidualnie, jak i wspólnotowo. W myśl sformułowanych według zakonnej reguły statutów, zatwierdzonych w 1638 roku przez komisarza ojca Pawła z Laudy, wznoszona na potrzeby zgromadzeń architektura ma wyrażać „blask najwyższego i najściślejszego ubóstwa”. Pierwsze na ziemiach polskich realizacje były wykonywane zatem głównie z drewna i gliny. Pierwsi zakonnicy reformaccy przybyli do Polski z terenów italskich, z półwyspu Apenińskiego płynęły także inspiracje dla formowania życia zakonnego oraz założeń kościelno-klasztornych. Wznoszone przez polskich reformatów kompleksy architektoniczne nie stanowiły jednak wiernych kopii włoskich pierwowzorów, dostosowywano je do lokalnych warunków i tradycji budowalnych. Na miejsce lokacji nowego klasztoru wybierano ośrodki, w których zarówno wykazywano zapotrzebowanie dla funkcjonowania zgromadzenia oraz zapewniające środki materialne (w formie jałmużny) wystarczające dla wzniesienia klasztoru oraz jego utrzymania. O rozmiarze oraz stylu architektonicznym budowli nie decydował fundator czy twórca projektów, dostosowywano je bowiem do przepisów i wytycznych zakonnych. Do realizacji przystępowano dopiero po ostatecznej akceptacji prowincjała, prace zaś i ich zgodność z planami nadzorował oddelegowany zakonnik. Nowa fundacja reformacka obejmowała zazwyczaj obszar około 3 lub 4 hektarów gruntów jedynie o charakterze budowlanym. Kierowano się zasadą kształtowania architektury klasztornej „nie według wspaniałości pałaców, lecz według najwyższego ubóstwa”. Za obowiązujący w prowincji małopolskiej typ kościoła przyjęto założenie jednonawowe, z węższym i wydłużonym, zamkniętym prosto prezbiterium przedzielonym w połowie ołtarzem głównym, za którym znajdował się chór zakonny. Niewielkie rozmiary bryły świątyń także wynikały z założeń zawartych w statutach, gdzie odnotowano, że „długość nawy kościoła nie powinna przekraczać 30 łokci, szerokość – 18 łokci i tyleż wysokość”. Przestrzeń prezbiterium była dostosowywana proporcjonalnie do rozmiarów korpusu nawowego. Przyjmujące rzut czworoboku założonego wokół wewnętrznego wirydarza, dwukondygnacyjne zabudowania klasztorne miały ściśle przylegać do bryły kościoła. Ich skromna forma architektoniczna zakładała, że „nie wyróżniały się niczym szczególnym ani wewnątrz, ani na zewnątrz, lub czymś kosztownym i okazałym”. Kompleks reformatów w Kętach został utrzymany w pozbawionej nadmiernej dekoracyjności stylistyce barokowej. Kolejnym, po kęckim, zrealizowanym projektem Martyna z Kęt było założenie klasztorne w Jarosławiu.
Stan zachowania / Prace konserwatorskie
Bardzo dobry.
Streszczenie
Wzniesione w latach 1703-1714 założenie klasztorne reformatów w Kętach stanowi fundację Andrzeja Żydowskiego. Układ kompleksu i jego kreacja architektoniczna powstały według wytycznych zawartych w wykształconych w XVII wieku statutach zakonnych.
Inne dzieła z tego miejsca
Inne dzieła z tego roku
Podobne dzieła
Po tytule
Po kategorii
Po technice i materiale
Epitafium Ignacego i Marii z Kriegseisenów Kube
Adoracja Najświętszej Marii Panny
Epitafium Marii de Regazzi Ghierri
Adoracja św. Franciszka z Asyżu, Niepokalane Poczęcie Najświętszej Marii Panny
Drewniany strop z dekoracja rzeźbiarską grupy Koronacja Marii i muzykujących aniołów
Apostołowie u grobu Najświętszej Marii Panny
Jak cytować?
Paulina Chełmecka, "Kościół Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Marii Panny", [w:] "Sakralne Dziedzictwo Małopolski", 2024, źródło: https://sdm.upjp2.edu.pl/dziela/kosciol-niepokalanego-poczecia-najswietszej-marii-panny