Kapliczka przydrożna

Województwo
MAŁOPOLSKIE
Powiat
nowotarski
Gmina
Jabłonka
Miejscowość
Orawka
Metropolia
Krakowska
Diecezja
Krakowska
Parafia
Św. Jana Chrzciciela
Tagi
Matka Boska Niepokalanie Poczęta słup morowy św. Donat św. Florian św. Maria Magdalena św. Rozalia
Miejsce przechowywania
plac przykościelny
Identyfikator
DZIELO/13413
Kategoria
kapliczka
Ilość
1
Czas powstania
1758 rok
Fundator
ksiądz Adam Wilczek
Miejsce (państwo, miasto, region geograficzny)
Biały Potok
Technika i materiał
piaskowiec, techniki kamieniarskie; metal
Autor noty katalogowej
Maria Działo
Domena Publiczna

Dzieje zabytku

Pierwotnie kapliczka była polichromowana i złocona.

Opis

Kapliczka ustawiona na niskim prostopadłościennym postumencie. Pośrodku na wysokim cokole umieszczona kolumna, na której szczycie ustawiona jest figura Matki Boskiej Niepokalanie Poczętej z Dzieciątkiem. Cokół flankowany szerokimi spływami wolutowymi, na których ustawione są na niskich podstawach rzeźby: po lewej św. Donata, a po prawej św. Floriana. Na przedniej ściance cokołu znajduje się płaskorzeźba św. Marii Magdaleny ujęta płyciną w kształcie stojącego prostokąta, zamkniętego łukiem nadwieszonym z uskokami. Święta ukazana jest na tle groty, zwrócona trzy czwarte w prawo z rozpuszczonymi włosami, z dyscypliną w dłoni. Po lewej stronie kompozycji znajduje się wysoki, prosty krzyż i czaszka. Nad płyciną napis „ANNO D(OMI)NI 1758 / S(ANCTA) MARIA MAGDALENA / Zda SPPIPM”. Na tylnej ściance cokołu rzeźba św. Rozalii, ukazana w podobnym ujęciu z napisem „SANCTA ROSALIA VIRGO”. Święty Donat ukazany w postawie stojącej w delikatnym kontrapoście z księgą w lewej dłoni i trójzębem w prawej. Ubrany jest w strój biskupi: albę, komżę, kapę, infułę, rękawice i buty. Ma szeroką twarz, okoloną krótką brodą, bujne i długie włosy spływające na plecy. Na podstawie napis: „S(ANCTUS) DONATUS”. Po prawej stronie kolumny rzeźba św. Floriana, ustawionego frontalnie, który prawą ręką polewa wodą płonący dom, a lewą podtrzymuje u ramienia połę płaszcza. Ubrany jest w strój legionisty rzymskiego z hełmem o wyraźnie podkreślonym pióropuszu. Twarz szeroka, okolona średniej długości włosami, schowanymi pod hełmem. Podstawa pod rzeźbą opleciona metalowymi ściskami. Kolumna ustawiona na bazie, trzon gładki, dekorowany w połowie wysokości dwiema uskrzydlonymi główkami aniołów na tle promienistej glorii, kapitel koryncki. Rzeźba Matki Boskiej Niepokalanej z Dzieciątkiem na prawym ręku ustawiona jest frontalnie, w delikatnym kontrapoście na globie ziemskim, oplecionym przez węża. Maria ubrana jest w długą suknię i silnie drapowany płaszcz. Twarz owalna, okolona bujnymi i długimi włosami. Dzieciątko zwrócone jest w stronę Matki Boskiej. Rzeźba Marii osłonięta jest metalowym daszkiem wspartym na czterech prętach przytwierdzonych do metalowej opaski oplatającej kapitel kolumny. Kapliczka obwiedziona metalowym płotkiem.

Zarys problematyki artystycznej

Kapliczkę ufundował ksiądz Adam Wilczek w 1758 roku. W latach 1755-1776 był on proboszczem parafii w Orawce, a wcześniej plebanem w Twardoszynie (1738-1755). Kapliczkę wykonano w zakładzie kamieniarskim w Białym Potoku, o czym świadczy sygnatura warsztatu umieszczona na przodzie kolumny – dwie uskrzydlone główki aniołków. Ośrodek kamieniarski w Białym Potoku powstał na początku XVIII wieku. Być może przybyli do niego rzeźbiarze z Krakowa lub Lewoczy zainteresowani pokładami piaskowca tzw. białopotockiego o wyjątkowo jasnej barwie, wydobywanego w pobliskiej górze Mnich. Początkowo wytwarzano w nim przedmioty użytkowe, takie jak: kamienie młyńskie, tzw. bruski, stępy do soli i ziarna oraz osełki. Dopiero w związku z rekatolizacją Orawy w XVIII wieku warsztat miał podjąć się produkcji o charakterze sakralnym. Słowaccy badacze orawskiej rzeźby kamiennej nazwali kamieniarzy pracujących w tym warsztacie: „majstrami, którzy zboczyli z drogi stylu”. Sformułowanie to miało oznaczać, że twórcy z Białego Potoku tworzyli dzieła zainspirowane stylem historycznym „elitarnym”, ale efekt ich prac był przetworzony przez formy ludowe. Warto jednak przytoczyć również uwagę polskich badaczy, którzy podkreślili wysoki poziom artystyczny białopotockich rzeźb wykonanych w duchu baroku, zwłaszcza tych zrealizowanych przez samych mistrzów (słabsze artystycznie reliefy i figury w partii cokołowej rzeźbili uczniowie). Badacze słowaccy podjęli również próbę wyodrębnienia pewnych charakterystycznych okresów twórczości tego ośrodka kamieniarskiego. Okres, w którym powstała orawska rzeźba, klasyfikują jako odznaczający się redukcją przestrzeni kompozycyjnej, twardym obrysem, obłością postaci i przedmiotów, a także dążący do realistycznego rysunku. Inni badacze (m.in. Tadeusz Trajdos) uważają, że owa klasyfikacja jest nieadekwatna, a zróżnicowanie dzieł wynika z różnych poziomów umiejętności warsztatowych rzeźbiarzy.
Kapliczka w Orawce jest zamiennie nazywana również „słupem morowym”, ponieważ powstała jako wotum z prośbą o oddalenie zarazy lub dziękczynieniem za jej odejście. Epidemie dżumy pojawiały się na Orawie zwłaszcza w pierwszej połowie XVIII wieku, a więc w czasie gdy powstała kapliczka. Zdobią ją wizerunki świętych: św. Marii Magdaleny, św. Rozalii, św. Donata i św. Floriana, a na szczycie znajduje się figura Matki Boskiej Niepokalanie Poczętej. Figury świętych niewiast miały chronić przed zarazą, św. Donata przed piorunami i burzami, św. Floriana przed pożarami, a o wszelką opieką proszono Matkę Boską Niepokalanie Poczętą. Tadeusz Trajdos prześledził w swoich badaniach wyroby białopotockiego warsztatu. Z osiemnastowiecznych rzeźb odnalazł sześć płaskorzeźb przedstawiających św. Marię Magdalenę pokutującą, które umieszczono na przydrożnych kapliczkach Górnej Orawy. Najstarsza umieszczona jest na cokole Piety na Danielkach nieopodal miejscowości Podwilk i została wystawiona 12 czerwca 1749. Płaskorzeźba kompozycyjnie jest bardzo zbliżona do orawskiego dzieła. Boczne ściany cokołu zdobi ornamentyka rokokowa, która również pojawia się na pozostałych zabytkach. Kolejne wizerunki świętej z białopotockiego warsztatu znajdują się w Twardoszynie (12 sierpnia 1749), Jabłonce (20 października 1752), Namiestowie (14 lipca 1758) i Lipnicy Wielkiej (25 września 1761). Płaskorzeźba z Orawki jest najbardziej zbliżona do rzeźb z Danielek i Twardoszyna. Podobnie wiele razy wyobrażano w rzeźbie św. Rozalię. Wizerunek św. Marii Magdaleny oprócz kolumny orawskiej znajduje się w Chyżnem (1760) w towarzystwie św. Rocha i św. Sebastiana, w Lipnicy Wielkiej (1818), Jabłonce (1752) oraz Podszklu (1843 lub 1847) po stronie polskiej i w Orawskiej Jasienicy na cmentarzu zadżumionych (1753), Witanowej (1770), Mutnem (1830) po stronie słowackiej. Z kolei płaskorzeźb św. Rozalii zachowało się cztery po polskiej stronie Orawy: w Orawce, Chyżnem (1760) w towarzystwie św. Rocha i św. Sebastiana, w Lipnicy Wielkiej (1818), Jabłonce (1752) oraz Podszklu (1843 lub 1847), a po stronie słowackiej: w Orawskiej Jasienicy na cmentarzu zadżumionych (1753), Witanowej (1770), Mutnem (1830). Najczęściej powtarzana legenda o życiu św. Rozalii odnosi się do jej życia na pustelni, gdzie udała się dobrowolnie, przez wiele lat mieszkając w surowej ascezie w jednej z pieczar górskich na terenie Sycylii. Podczas zarazy w Palermo w 1624 roku dzięki jej wstawiennictwu epidemia ustała.


Streszczenie

Kapliczka nazywana również słupem morowym powstała w 1758 roku w Białym Potoku z fundacji księdza Adama Wilczka. Zdobią ją wizerunki świętych: św. Marii Magdaleny, św. Rozalii, św. Donata i św. Floriana, a na szczycie znajduje się figura Matki Boskiej Niepokalanie Poczętej z Dzieciątkiem. Figury świętych niewiast miały chronić przed zarazą, św. Donata przed piorunami i burzami, św. Floriana przed pożarami, a o wszelką opieką proszono Matkę Boską Niepokalanie Poczętą.

Bibliografia

"Wokół kościoła" , „Moja Orawa” , s. 32-33
Kantor Ryszard, "Recepcja i funkcje plastycznej twórczości ludowej na polskiej Orawie w drugiej połowie XIX i w XX wieku",
Monita Rafał, Skorupa Andrzej, "Orawka. Kościół św. Jana Chrzciciela", Kraków 2015
Trajdos Tadeusz, "Maria Magdalena pokutuje" , „Almanach Karpacki Płaj” , s. 38-60
Trajdos Tadeusz, "Obrońcy przed zarazą na Górnej Orawie" , „Orawa” , s. 45-50
Trajdos Tadeusz, "Przydrożne figury kamienne w życiu religijnym wsi Górnej Orawy" , „Studia Etnologiczne i Antropologiczne” , s. 103-114
Trajdos Tadeusz, "Wizytatorzy o figurach kamiennych w Orawce i Lipnicy Wielkiej" , „Rocznik Orawski” , s. 83-90
Janicka-Krzywda Urszula , "Forma architektoniczna i wytwórcy kapliczek przydrożnych na Polskim Podkarpaciu" , „Nasza Przeszłość” , s. 269-300
Szydłowski Tadeusz, "Zabytki sztuki w Polsce. Inwentarz topograficzny, cz. 3: Województwo krakowskie, t. 1, z. 1: Powiat nowotarski", Warszawa 1938

Jak cytować?

Maria Działo, "Kapliczka przydrożna", [w:] "Sakralne Dziedzictwo Małopolski", 2024, źródło:  https://sdm.upjp2.edu.pl/dziela/kapliczka-przydrozna

Uwaga. Używamy ciasteczek. Korzystanie ze strony sdm.upjp2.edu.pl oznacza, że zgadzasz się na ich używanie. Więcej informacji znajdziesz w zakładce Polityka prywatności