Jak rozpoznać świętych w dziełach sztuki? Wprowadzenie

Ikonografia – nauka pomocnicza historii sztuki, powstała w XIX wieku; zajmuje się głównie rozpoznaniem, klasyfikacją tematów ikonograficznych, badaniem ich stałości, powstaniem wariantów ikonograficznych i motywów, a także odczytaniem treści symboli, personifikacji, atrybutów itp.; pomaga w ustaleniu datowania dzieła sztuki, czasami ich autentyczności.

Ikonologia – jedna z metod badawczych historii sztuki, powstała w pierwszej połowie XIX wieku. Największy rozwój ikonologii datuje się od drugiej ćwierci XX wieku, jej najwybitniejszym przedstawicielem był Erwin Panofsky, w Polsce Jan Białostocki. Panofsky głosił, że odczytanie dzieła lub grupy dzieł nie może się ograniczać do sfery formalno-przedmiotowej, ale musi się rozciągać na sferę znaczeń umownych, w ostateczności winno dotrzeć do ich wewnętrznego sensu, stanowiącego symptom podstawy ideowej grupy ludzkiej, która je wydała. Ten ostatni akt interpretacyjny pojmowany był jako analiza ikonologiczna. Panofsky uważał, że interpretacja dzieła sztuki musi się opierać na wiedzy o historycznym rozwoju, dzieło sztuki winno być analizowane przede wszystkim jako układ przedstawiających form (styl), następnie układ historii, symboli i alegorii (typy ikonograficzne) i wreszcie jako objaw sytuacji historyczno-kulturowej (objawy kulturowe). Według Panofskiego ikonologia powinna ustalać współzależność poszczególnych typów ikonograficznych od oddziaływania idei teologicznych, filozoficznych, a także politycznych ze skłonnościami poszczególnych artystów i mecenasów. Ernst Gombrich wzbogacił ikonologię o metody zaczerpnięte z nowoczesnej psychologii percepcji.

Hagiografia - żywoty świętych i związane z nimi legendy, w których należy szukać genezy sposobu ich przedstawiania oraz łączonych z nimi atrybutów. 

Ikonografia hagiograficzna - dział ikonografii chrześcijańskiej obejmujący wyobrażenia  świętych, błogosławionych i postaci biblijnych.

Atrybut - przedmiot lub symbol, za pomocą którego możliwe jest zidentyfikowanie przedstawionej postaci. Rozróżniamy atrybuty:
– historyczne i legendarne - odnoszą się do wydarzenia z życia danej postaci lub legendy jej dotyczącej;
– symboliczne - najczęściej nawiązujące do cech charakteru lub symbolicznie odnoszące się do czynności wiązanej z tą postacią;
– powszechne - dotyczą najszerszej grupy postaci; 
– ogólne - wyodrębniają dane grupy postaci; 
– indywidualne - określające daną postać, odnoszą się do jej życia, męczeństwa, legend lub czynności z nią związanych. Niektóre atrybuty wywodzą się z etymologii imion (św. Rozalia - róże; św. Krzysztof - niosący Chrystusa)

Święci w sztukach plastycznych mogą być ukazywani w różnych typach przedstawieniowych. Występują zarówno w scenach ilustrujących ich życiorysy lub legendy z nimi związane, a także w indywidualnych przedstawieniach z towarzyszącymi im elementami rozpoznawczymi. 

nimb – świetlisty otok wokół głów postaci boskich i osób świętych. Kształt nimbu zależy od godności osoby przedstawianej: nimb trójkątny przeznaczony jest wyłącznie dla wyobrażeń Trójcy Świętej, nimb krzyżowy dla przedstawienia Chrystusa, a nimby koliste (dawniej również czworoboczne) i okrągłe dla osób świętych, błogosławionych i wiodących pobożne życie; 

aureola - jest świetlistym otokiem wokół całej postaci, symbolizującym świętość. Wyróżnia się aureole: mandorlę (w kształcie migdału), promienistą (składającą się z promieni prostych lub płomienistych) i rozproszoną (zw. też glorią, przybierającą formę rozproszonego światła, promieniującego z nasyconego nim ciała, szat oraz otoczenia, najczęściej chmur);

krzyż - symbol wiary, szczególnego nabożeństwa do Chrystusa; 

palma męczeńska - symbol śmierci męczeńskiej;

wieniec laurowy - symbol chwały (często w scenach męczeństwa świętych);

lilia - symbol czystości;

czaszka - symbol pokuty, marności, „memento mori”;

narzędzia męki - np. miecz (ścięcie), kamień (ukamienowanie), pałka (uderzenia), koło (łamanie kołem);

elementy ciała - nawiązują do tortur, męczeńskiej śmierci, np. skóra – św. Bartłomiej, którego obdarto ze skóry; piersi – św. Agata, której obcięto piersi; zęby – św. Apolonia, której wyrwano zęby; oczy – św. Łucja, która wydłubała sobie oczy; głowa – św. Dionizy, któremu ścięto głowę (kefaloforia – wizerunek męczennika, który trzyma w rękach własną ściętą głowę);

odwołania do cudów - przedmioty lub sceny nawiązujące do cudów, np. dzban – św. Jan Kanty, który scalił rozbity dzban; płonący budynek, pożar miasta, cebrzyk z wodą – św. Florian, za którego wstawiennictwem, podczas pożaru Kleparza, nie spłonął kościół pod jego wezwaniem;

wizje - przedstawienia postaci (Jezusa, Matki Boskiej, Dzieciątka) ukazujących się w nadprzyrodzonych okolicznościach świętym (wśród obłoków i aniołów); św. Antoni Padewski – ukazało mu się Dzieciątko Jezus; św. Małgorzata Maria Alacoque – ukazał się jej Chrystus z gorejącym sercem; 

wydarzenia z życia - indywidualne sceny ilustrujące wydarzenia z życia postaci (narodziny, cuda, dobre uczynki, pokuta, modlitwa, męczeństwo, śmierć);

przedmioty symbolizujące czynność związaną z postacią - np. organy – św. Cecylia (poprzez błędne odczytanie jej hagiografii, przypisano jej umiejętność gry na organach). 

postacie biblijne - tunika/suknia i płaszcz, nakrycie głowy, welon;

kapłan starotestamentowy - tunika, szata wierzchnia (efod), napierśnik (pektorał), tiara (zawój) i diadem, pas; 

b) stroje dostojników kościelnych:
Elementy i kolorystyka strojów odzwierciedlają stopnie, godności i urzędy w hierarchii kościelnej (więcej w: Scenariusz lekcyjny „Stroje liturgiczne” – w przygotowaniu)
Stroje dzielimy na: strój chórowy i liturgiczny.

Stopnie i godności w hierarchii kościelnej: papież, kardynał, arcybiskup, biskup, kanonik, prezbiter, diakon, ksiądz.

c) strój zakonny:
Elementy i kolorystyka odzwierciedlają przynależność do zgromadzenia (więcej w: Scenariusz lekcyjny „Stroje zakonne” – w przygotowaniu)

strój uniwersytecki – toga, peleryna, befka;

strój królewski, książęcy – spodnie, tunika, czasem zbroja, płaszcz królewski (podbity gronostajem), korona (zamknięta, otwarta, książęca, diadem), berło, jabłko królewskie, miecz;

zbroja – np. pełna zbroja płytowa lub łuskowa (rycerz), zbroja torsowa z piórami (żołnierz, legionista), napierśnik, miecz, tarcza;

strój świecki – np. bogata suknia (suknia spodnia, suknia wierzchnia, gorset, płaszcz, elementy dekoracyjne); strój chłopski (św. Izydor, św. Notburga), itp.

strój pokutny – wór pokutny, ubogie, podarte szaty (św. Maria Magdalena, św. Antoni Pustelnik, św. Hieronim)

- młodzieniec - np. św. Jan Ewangelista, św. Stanisław Kostka, św. Alojzy Gonzaga, św. Kazimierz Jagiellończyk;

- dojrzały mężczyzna - np. część Apostołów (św. Jakub Większy, św. Juda Tadeusz), św. Tomasz z Akwinu;

- starzec - np. św. Józef, św. Joachim, część Apostołów (np. św. Piotr, św. Szymon), św. Hieronim;

- inne cechy - np. łysina (św. Piotr), tonsura (zakonnik, mnich);

- młoda kobieta - np. św. Katarzyna, św. Barbara;

- dojrzała kobieta - np. św. Elżbieta, św. Anna, św. Monika;

np. św. Karol Boromeusz, św. Wincenty a Paulo, św. Andrzej Bobola, św. Brat Albert; 

Omówienie ikonografii na przykładzie św. Wawrzyńca. Przedstawienie streszczenia biogramu świętego i na jego podstawie opisanie jego atrybutów, stroju i wyglądu za pomocą poniższych dzieł: 

Raciechowice, figura św. Wawrzyńca, DZIELO/14071 - strój (alba, dalmatyka, manipularz), atrybut (krata);

Jordanów, obraz św. Wawrzyńca, DZIELO/21390 - strój (alba, dalmatyka, manipularz), atrybuty (krata), scena męczeństwa (w tle scena przypalania św. Wawrzyńca na ruszcie)

Podział na grupy, z których każda na podstawie przekazanych materiałów opracuje ikonografię jednego świętego. Ikonografia danego świętego zostanie omówiona na podstawie biogramu i jego wskazanych przedstawień ze strony SDM (karty obiektu). Grupy wskażą najbardziej rozpoznawalne elementy -  strój, atrybuty, sceny w tle i opisze jak się odnoszą do życiorysu świętego (sceny z życia, legendy). Materiały do zadania (biogramy i karty dzieł) znajdują się na końcu scenariusza.

Przykład 2: Św. Franciszek z Asyżu:
- Wieliczka, Stygmatyzacja św. Franciszka, DZIELO/09131

- Osielec, Św. Franciszek pokutujący, DZIELO/05040

- Kraków-Nowa Huta (dawniej Ruszcza), Św. Franciszek obejmujący Chrystusa na krzyżu, DZIELO/01476